یادداشت به‌مناسبت روز نهج‌البلاغه؛
دنیای ما از نگاه امام علی علیه‌السلام
دکتر زینه عرفت‌پور
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
نوزدهم ماه مبارک رمضان در تقویم ایرانیان روز نهج‌البلاغه نام گرفته است. نهج‌البلاغه که به‌عنوان تالی قرآن کریم، عصاره‌ای است از معارف گرانقدر در باب دنیا و آخرت که از فکر و روح مبارک امیر مؤمنان بیرون می‌تراود و در یک قالب ادبی، بلیغ و هنرمندانه جان می‌گیرد.
امام علی علیه‌السلام با تأسی از قرآن کریم در بخشی از نهج‌البلاغه آن جا که ایجاب می‌کند، این‌چنین دنیا را می‌ستاید: إنَّ الدُّنْیَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا، وَدَارُ عَافِیَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا، وَدَارُ غِنًى لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا، وَدَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا. مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ، وَمُصَلَّى مَلاَئِکَةِ اللَّهِ، وَمَهْبِطُ وَحْیِ اللَّهِ، وَمَتْجَرُ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ.اکْتَسَبُوا فِیهَا الرَّحْمَةَ، وَرَبِحُوا فِیهَا الجنّة (حکمت 131): (دنیا سراى صدق و راستى است براى آن‌کس‌که به راستى با آن رفتار کند و جایگاه عافیت است براى کسى که از آن چیزى بفهمد و سراى بى‌نیازى است براى آن‌کس‌که از آن توشه برگیرد، و محلّ موعظه و اندرز است براى کسى که از آن اندرز گیرد. دنیا مسجد دوستان خدا و نمازگاه فرشتگان پروردگار و محل نزول وحى الهى و تجارت‌خانه اولیاى الهى است. آنان در دنیا رحمت خدا را به‌دست‌آورده و بهشت را سود بردند)؛ بنابر‌این در بازار دنیا اگر با ایمان و تلاش از بهره‌های مادی و معنوی بهره‌مند شویم و از توانمندی خود در جهت خدمت‌گزاری به مردم استفاده کنیم، در این‌صورت دنیا جایگاهی است خوب برای تکامل‌یافتن و آماده‌شدن برای جهان آخرت، ولی اگر همین دنیا، هدف انسان شد و مانع رسیدن به خدا و خدمت‌رسانی به خلق، آن وقت است که چنین دنیایی پست است و ناپسند، زهر است و مایة درد و هلاکت.
این‌جاست که امام على علیه‌السلام با چنین دنیائى مىستیزد و آن را به‌شکل‌هاى زشتى ترسیم مى‌کند، گاهى آن را به مارى تشبیه مى‌کند که به‌ظاهر نرم و نگار‌آئین است، ولى زهرى کشنده در زیر دندان دارد و گاهى می‌گوید دنیا در نظر من پستتر از استخوان خوکى است که در دست مردى جذامى باشد یا از آب دماغ بزى بىارزشتر است و چون برگ بى‌ارجى در دهان ملخى است و این جاست که مبارزات پىگیر على علیه‌السلام با دنیا به‌سختى آغاز مى‌شود. دنیایی‌که انسان را به دام خود بیندازد و به آرزوهای دراز بفریبد و او را از خدا جدا کند، از نظر علی علیه‌السلام غیر قابل قبول و مطرود است و دربارهاش در بخشی از نامة شمارة 45 نهج‌البلاغه چنین مىفرماید: إلیک عنی یا دنیا! فحبلک على غاربک، قد انسللت من مخالبک وافلت من حبائلک واجتنبت الذهاب فی مداحضک..: (ای دنیا از من دور شو! زیرا من زمام تو را به گردنت انداخته، خود را از چنگ تو بیرون کشیده و از دام‌هایت گریخته و از گام نهادن در لغزش‌گاه‌های تو دوری گزیدهام.) در‌واقع امیر‌مؤمنان با شناخت کاملی که از باطن و جوهر دنیا دارند، اجازه نمی‌دهند در دام‌هایش گرفتار شوند و دچار لغزش و گناه شوند و در کلام خود به‌ویژه در خطبه‌ها همواره یاران و پیروان خود را از دگرگونی‌ها، ناگواری‌ها و فریب‌کاری‌های دنیا بر حذر می‌دارد تا با زر و زیور و جاه و مقام آن فریفته نشوند و در مسیر تباهی و هلاکت قرار نگیرند.
امیر مؤمنان در نهج‌البلاغه در باب نکوهش دنیا، بسیار زیبا و بلیغ و هنرمندانه سخن می‌گوید؛ زیرا مردم 23 سال پس از وفات پیغمبر، شدیداً گرفتار و اسیر زرق و برق دنیا شده بودند، و این دست گرهگشا سعى مى‌کند گرههاى این کمند را از دست و پاى آن‌ها بازکند. در‌واقع امیر مؤمنان علیه‌السلام که به‌عنوان پیشوای آزادگان خود را از بند اسارت دنیا رهانیده و در طول زندگی خود پیوسته آن را خوار و حقیر شمرده، در‌واقع کاملاً دنیا را طرد کرده و به‌روشنی بیان می‌کند که او را به این دنیا نیازی نیست و فریب‌کاری‌های دنیا در او تأثیری ندارد؛ زیرا آن را سه‌طلاقه کرده است: «یَا دُنْیَا یَا دُنْیَا إِلَیْکِ عَنِّی أَ بِی تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَیَّ تَشَوَّقْتِ لَا حَانَ حِینُکِ هَیْهَاتَ غُرِّی غَیْرِی لَا حَاجَةَ لِی فِیکِ قَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِیهَا». در‌واقع این تعبیر پیشوای پارسایان، علی علیه‌السلام بیانگر ترک کامل دنیای مذموم و کنایه از نهایت نکوهیدگی و زشتی آن است.
با اندکی تأمل در خطبه‌های نهج‌البلاغه می‌توان در‌یافت که امام علی علیه‌السلام از طریق نکوهش دنیا و اقرار به‌زوال، بی‌ثباتی و مکر و نیرنگ آن، انسان‌ها را از دل‌بستن به‌دنیا بر‌حذر می‌دارد و آنان را به ذخیرة توشه برای آخرت تشویق و دعوت می‌کند و البته این هشدار و آن تشویق و دعوت در قالب تصویرهایی بسیار دل‌نشین و تأثیر‌گذار و با استفاده از مقایسه دنیا با آخرت، صورت می‌گیرد.
به‌عنوان مثال، امام علیه‌السلام در آغاز فراز سوم خطبه 83 یا خطبۀ غراء ضمن توصیف هشت عیب از معایب دنیا، مردم را از آن بر‌حذر می‌دارد و می‌فرماید: فَإِنَّ الدُّنْیَا رَنِقٌ مَشْرَبُهَا رَدِغٌ مَشْرَعُهَا یُونِقُ مَنْظَرُهَا وَیُوبِقُ مَخْبَرُهَا، غُرُورٌ حَائِلٌ وَضَوْءٌ آفِلٌ وَظِلٌّ زَائِلٌ ... در‌واقع امام در وهلۀ اول با استفاده از تعبیر «رَنِقٌ مَشْرَبُهَا» عیب اول دنیا را مطرح می‌کند و خوشی‌هاى دنیا را آلوده به عوامل مصیبت‌زا به‌تصویر می‌کشاند.
عیب دوّم: گل‌آلود بودن محلّ ورود به چشمة دنیاست: رَدِغٌ مَشْرَعُهَا. در این‌جا، محل ورود به‌خوشی‌های دنیا نیز پر از خاک و گل و لای توصیف می‌شود و این امر را در ذهن تداعی می‌کند که راه ورود به خوشی‌ها و لذت‌های دنیا لغزنده و موجب سقوط است.
عیب سوّم و چهارم: هرچند دنیا ظاهری زیبا و شگفت‌آور دارد ولى در نهایت انسان را هلاک مى‌کند: یُونِقُ مَنْظَرُهَا وَیُوبِقُ مَخْبَرُهَا. این فراز از سخن امام علیه‌السلام ظاهر و باطن دنیا را در کمال ایجاز توصیف می‌کند: ظاهرش زیبا و باطنش هلاکت‌آور. این دوگانگى و تقابل ظاهر و باطن که در دنیا وجود دارد، به صورت‌هاى گوناگونى در سخنان امام علی علیه‌السلام آمده است؛ گاه دنیا را به مار تشبیه می‌کند که پوستش نرم ولی سمّش کشنده است: (فَإِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْیَا مَثَلُ الْحَیَّةِ: لَیِّنٌ مَسُّهَا، وَقَاتِلٌ سَمُّهَا) و گاه به زن زیبا و آرایش کرده‌اى مانند کرده که همسرانش را یکى پس از دیگرى به قتل مى‌رساند.
عیب پنجم: دنیا، فریبى متغیر است: غُرُورٌ حَائِلٌ یعنى دنیا از بس متغیر و رنگ به‌رنگ مى‌شود گویا حقیقت و ماهیتش فریب و نیرنگ شده است.
عیب ششم: دنیا نوری است غروب کننده: ضَوْءٌ آفِلٌ. در این تعبیر نیز جلوه‌های فریبندة دنیا بی‌دوام و ناپایدار ترسیم می‌شوند.
عیب هفتم: دنیا سایه‌اى است بی‌دوام: ظِلٌّ زَائِلٌ. در این‌جا نیز دنیا به سایه‌ای مانند شده است که برای اندک زمانى مى‌توان از آن سود برد و بدان‌طریق‌که سایه اعتبارى ندارد، ناپایدار است و زوال مى‌پذیرد، دنیا نیز بقا و ثباتى ندارد و از دست انسان مى‌رود.
عیب هشتم: دنیا تکیه‌گاهى است کج و در شرف خرابی: سِنَادٌ مَائِلٌ. در این‌جا، دنیا در قالب ستون کجی ترسیم می‌شود که قابل‌اعتماد نیست و هر لحظه ممکن است فرو بریزد.
با این اوصاف، امروز که زرق و برق‌های دنیوی، بیش از گذشته انسان‌ها را فریفتۀ خود می‌سازد، جا دارد به معارف نهج البلاغه و توصیف‌های دقیق امام علی علیه‌السلام از بی‌وفایی و زوال دنیا توجه بیشتری داشته باشیم که صد البته اکنون بیش از هر زمان دیگری به نهج‌البلاغه نیازمندتریم./پایان
نظر شما :