گزارش نشست نقد و بررسی کتاب «کهن‌سروده‌های علوی در جُنگ علی‌ابن احمد»

نشست نقد و بررسی کتاب «کهن‌سروده‌های علوی در جُنگ علی‌ابن احمد»، 20 دی‌ماه 1401 با سخنرانی دکتر زهرا پارساپور(عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) و دکتر اکرم کرمی مدرس دانشگاه برگزار شد. ضمن اینکه دبیری این نشست برعهده دکتر مالک شجاعی بود.

کاتب این جُنگ خود شیعه و شاعر بوده است
در ابتدای این نشست دکتر پارساپور به معرفی جُنگ 3528 دانشگاه تهران پرداخت و گفت: جُنگ 3528 دانشگاه تهران یا جُنگ علی بن احمد، از جمله جُنگ‌‌های ارزشمند شیعی است. جز صفحاتی از آن که به موضوعات دیگری مربوط می‌‌شود، مجموعه‌‌ای از قصاید منقبتی است که از شاعران شیعه و گاه اهل تسنن در مدح ائمه معصومین به‌‌ویژه مولا علی علیه‌‌السلام به‌جا مانده است. کاتب آن، علی بن احمد است که در همین جنگ، برگ 135 تا 137، شعری از خود را با عنوان «معجز مصطفا صلی الله علیه و سلم لکاتب» آورده است که هرچند از لحاظ زبانی و ادبی قوی نیست، اما به ما نشان می‌دهد که کاتب این جُنگ خود شیعه و شاعر بوده است. در دو بیت پایانی شعر او تاریخ سرایش آن ذکر شده است:
ز هجـــرت نهــصد و تسعین و نـه بود        که شد منـظوم این معجــز چــو شکــر
علی ابن احمد گفت معجز           بتوفیق خدای پاک اکبر (برگ 137)
دکتر پارساپور ادامه داد: این جُنگ هم از لحاظ قدمت، ارزشمند است و هم از این لحاظ که حاوی اشعاری از شاعران شیعی گمنام پیش از عصر صفوی است که شاعر بعضی از آن‌‌ها را باوجود تلاش فراوان نتوانستیم شناسایی کنیم.
 از جمله اشعار ارزشمند این جنگ، فتوت‌‌نامه منظومی از عزّی مروی است که در آن، شرایط هشتادو دوگانه فتیان ذکر شده است. بنابر قول صاحب این جنگ در مقدمه، این فتوت‌‌نامه نسخه دیگری ندارد. همچنین سروده‌‌ای از دانیال دولتخانی که آن را نخستین بحر طویل‌‌ دانسته‌‌اند و نیز نسخه‌‌ای از «موش و گربه» عبید زاکانی که آن را اقدم نسخ این منظومه ذکر کرده‌‌اند. ذکر این نکته لازم است که با توضیحی که در‌‌باره تاریخ این جنگ داده شده است، این اظهار نظرها قابل تشکیک است.
اما سروده دیگری که در این جنگ از شاعری به نام باباحاجی اسماعیل جوالقی آورده شده در مدح علی (ع) و خاندان اوست. این قصیده222 بیت دارد. در مورد شاعر این شعر در تذکره ها اطلاعی به دست نیامد اما لقب جوالقی به ما می‌گوید که احتمالاً از قلندریان بوده است که به‌دلیل پوشدن جوال و جوالق که جامه قلندریان بوده به این نام شهرت داشتند. همین‌طور از محتوای شعر نیز می‌توان فهمید که حدس ما در مورد قلندر بودن او صحیح است از جمله این که از پیشوای خود نام می‌برد که بوالمعالی سید قلندر بوده است . اظهار ارادت او به اهل بیت نشان می‌دهد شیعه اثنی عشری است.
دکتر پارساپور شرح داد: به‌دلیل تک‌نسخه‌ای بودن و افتادگی‌های فراوانی که در این نسخه بود کار تصحیح بسیار دشوار بود به‌طوری‌که بعد از استنساخ اولیه به‌نظر می‌رسید این کار ناقص و غیر قابل چاپ است. تصمیم گرفتیم که برای یافتن این اشعار و تکمیل افتادگی‌ها به دواوین چاپ شده و جنگ‌های خطی بسیاری مراجعه کنیم. بعد از مقابله با نسخ دیگر و تکمیل اشعار، در پاورقی موارد اختلافی از جمله اختلاف در انتساب شعر به شاعران را ذکر کردیم. سپس تلاش کردیم شاعران این جنگ را شناسایی و معرفی کنیم. تا جایی‌که مقدور بود از دل تذکره‌ها زندگی‌نامه آنها را پیدا کردیم و آوردیم و البته برخی از آنها را هم نتوانستیم شناسایی کنیم. از این‌رو کار تقریباً پنج سال طول کشید. چاپ این کتاب در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در سال 1398 مورد استقبال پژوهشگری مثل استاد جعفریان شد و ایشان در کانال اطلاع‌رسانی خود اظهار داشتند که بعد از انتظار طولانی بالاخره این نسخه ارزشمند به چاپ رسید.

یکی از ارزش‌‌های ادبی جریان شعر شیعی، شکل‌‌گیری انواع ادبی تازه در ادبیات فارسی است

در ادامه دکتر کرمی، مدرس دانشگاه شرح داد: در این جُنگ، هر چند ما از اصطلاح رایج شعر شیعه استفاده می‌‌کنیم، اما در کنار اشعاری که دیدگاه‌‌های خاص فرقه‌‌ای در آن‌‌ها ملاحظه می‌‌شود، منظومه‌‌هایی نیز هست که شاعران اهل تسنن آن را سروده‌‌اند و از این‌‌رو، در کنار مدح امیرالمومنین(ع) به مدح خلفا نیز پرداخته‌‌اند. این سنت در میان شاعران اهل تسنن و شاعرانی که احتمال شیعه بودنشان نیز می‌‌رود، از دیرباز دیده می‌‌شود؛ برای نمونه، در شعر خواجو ابیاتی نیز به مدح خلفا اختصاص یافته است. (برگ 49 و 50). منظور ما از «شعر شیعی» شعری است که بیان‌‌کننده جنبه‌‌های ایدئولوژیکی، معنوی و مضمونی خاص و به‌‌ویژه باورهای بنیادین تشیّع است که مبتنی بر هنر، ادبیات و زیباشناسی شکل‌گرفته است و «شاعر شیعی» شاعری است متعهد به اصول و مبانی فکری تشیع، دلداده و محب خاندان پیامبر(ص) و دوست‌دار اهل‌بیت و نیز ظلم‌ستیز و دشمن با دشمنان اهل‌بیت عصمت و طهارت است که خود به سه دسته؛ شاعران اسماعیلیه، شاعران امامیه، غالیان تقسیم می‌شوند.
دکتر کرمی تأکید کرد: پاره‌‌ای از اشعار این جنگ بر اساس روایات و آیات و رویدادهای تاریخی صدر اسلام است ولی بخش قابل توجهی، بر اساس روایات و باورهای عامیانه شکل گرفته است و نمی‌‌توان ماجراهایی را که در آن‌‌ها ذکر شده است در کتاب‌‌های تاریخی پی گرفت. باوجود این، مـبانی شکل‌‌گیری این روایات در میان عامــه، قابل تأمل و توجه است و در خود واقعیت‌‌هایی را منعکس می‌‌سازد. نمونه بارز این تفکرات را در این جنگ می‌‌توان در «معجزنامه‌‌ها» و «ولایت‌‌نامه‌‌ها» پیگیری کرد.
یکی از ارزش‌‌های ادبی جریان شعر شیعی، شکل‌‌گیری انواع ادبی تازه در ادبیات فارسی است؛ به‌‌گونه‌‌ای که در مجموعه‌‌های کهن از جمله همین جُنگ علی‌بن احمد می‌‌توان با انواع شعری تازه‌‌ای آشنا شد که در دل ادبیات تشیع شکل گرفته است... .
نکته دیگر این‌‌که گاه شاعران شیعه در همان انواع ادبی رایج در دوره خود شعر می‌‌سرودند اما در آن مضمون و یا محتوایی تازه وارد می‌‌کردند؛ برای مثال ساقی‌‌نامه‌‌ها از جمله انواع ادبی رایج در شعر فارسی هستند اما در ادبیات شیعه رنگ و شکل تازه‌‌ای به خود گرفتند؛ ساقی مجالس بزم و عیش به ساقی کوثر، علی علیه‌‌السلام، اعتلاء و ارتقاء پیدا کرد و متناسب با آن سایر مضامین مطرح در این نوع ادبی تحول پیدا کردند. بنابراین تأمل در شعر شیعه از حیث تحول در حوزه انواع ادبی نیز قابل توجه است. «معجزنامه»، «دیونامه» و «وفات‌‌نامه» نمونه‌های از گونه‌‌های ادبی تازه در این جُنگ ‌‌هستند.
از آن‌‌جا که این اشعار برخاسته از احساسات و عواطف و اعتقادات شاعران شیــعی است و غالباً در فضایی شکل گرفته که با نـام اهل سنت، سخت‌‌گیری‌‌ها و تعصب‌‌ها و حتی جنایت‌‌هایی صورت می‌‌گرفته است، گاه در این سروده‌‌ها واکنش تند و متعصبانه و گاه خارج از ادب مورد انتظار از یک مسلمان و شیعه دیده می‌‌شود. در همین جُنگ نیز، در کنار احساسات پرشور و شعور شاعران، تعصبات فرقه‌‌ای یا مضامین غیراخلاقی و غیرمرتبط با موضوع جُنگ در پاره‌‌ای از اشعار دیده می‌شود که از جهاتی می‌‌تواند برای محققان قابل تأمل باشد. این سروده‌‌های تند و متعصبانه به شاعران شیعه اختصاص ندارد. در همین جنگ شیعی با کمال تعجب سروده سخیفی را ملاحظه کردیم که در هجو شیعیان قم بود و به علت رکاکت کلمات، به اجبار آن را حذف کردیم. بدیهی است نگاه متعصبانه، هر باور درست و برحقی را به وادی تاریکی جمود و جهل می‌‌کشاند.
دکتر کرمی در بخش پایانی سخنانش گفت: اشعار شیعی از ارزش ادبی و هنری یکسانی برخوردار نیستند. در کنار اشعار بلیغ و ادیبانه، گاه با اشعاری روبه‌رو می‌‌شویم که از لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارند و حتی می‌‌توان اشکالات وزنی و زبانی در آن‌‌ها دید. در همین جُنگ، سستی زبان و کاستی ادبی و هنری در بعضی از سروده‌‌ها مسجل و آشکارست. اما این اشعار بیانگر ارادت خالصانه شاعرانی است که تلاش می‌‌کردند مودّت خود را در تاریخ ثبت کنند. از این‌‌رو، اصرار در ثبت این اشعار به معنی اهمیت ادبی آن‌‌ها نیست، بلکه می‌‌تواند ما را در جریان‌‌شناسی شعر شیعه یاری دهد.
در این جُنگ و جُنگ‌‌های شیعی نظیر آن، سروده‌‌هایی به شاعران بزرگ نسبت داده شده ‌‌است. از آن جمله اشعاری منسوب به فردوسی، فرخی، مولوی، سعدی و... آورده شده است که در دواوین و آثار موجود از این شاعران وجود ندارد و البته بسیاری از آن‌‌ها از لحاظ زبان، سبک و حتی باور مطرح شده در اشعار نمی‌‌توانند متعلق به آن شاعران باشند. دلایل متعددی می‌‌توان برای این امر ذکر کرد که متناسب با موقعیت و موضوع این اشعار می‌‌تواند توجیه‌‌گر این امر باشند./پایان