دخالت خارجی یا توهم توطئه در تاریخ و سیاست ایران

سومین نشست از سلسله نشست‌های گفت‌وگوی انتقادی با عنوان «دخالت خارجی یا توهم توطئه در تاریخ و سیاست ایران» روز سه شنبه اول آذرماه 1401 در سالن ادب پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار ‌شد.

به‌گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این نشست که با حضور اعضای هیأت علمی، کارشناسان، دانشجویان پژوهشگاه و سایر علاقه‌مندان به مسائل سیاسی و تاریخی همراه بود، دکتر علیرضا ملایی توانی، استاد تمام تاریخ و دکتر یعقوب توکلی، دانشیار علوم سیاسی پژوهشگاه ابتدا به طرح مسأله و ارائه تحلیل خود از موضوع سخنرانی پرداختند و ضمن تفصیل مباحث خود مصادیق تاریخی ناظر به نظریه خود را مطرح کردند.
دکتر شجاعی: فراهم شدن زمینه گفت‌وگو بسیار ارزشمند است
در ابتدای جلسه دکتر مالک شجاعی جشوقانی، استادیار فلسفه و رئیس مرکز تحقیقات امام علی(ع)، به عنوان دبیر نشست، پس از خوشامدگویی به حاضران و قدردانی از رئیس و هیأت رئیسه پژوهشگاه در فراهم کردن بستر مناسب برای برگزاری این نشست، گفت: فراهم کردن زمینه گفت‌وگو درباره تاریخ، فرهنگ و سیاست کشور، که در شرایط کنونی بیش از هر چیز نیاز به مراقبت و حراست دارد، امری بسیار ارزشمند است و اندیشمندان، صاحب‌نظران و پژوهشگران از منظر دانش‌های مختلف حوزه علوم انسانی می‌توانند از این فرصت برای تحلیل و صورت‌بندی مسأله، بیان فرضیه و مدعای خود، تفصیل و تشریح موضوع و ارائه راهکارهای خود درباره مسائل مختلف کشور به‌ویژه در مورد پدیده‌های اجتماعی در چارچوب‌های آکادمیک و مراعات لوازم آن استفاده لازم را ببرند. دکتر شجاعی با اشاره به سطح فاخر نشست‌های پیشین از سلسله‌ نشست‌های گفت‌وگوی انتقادی، آنها را فاقد نقص و کاستی ندانست و اظهار امیدواری کرد با دریافت نقدها و پیشنهادها زمینه برای اجرای شایسته‌تر این نشست‌ها فراهم شود. وی با اشاره به سوابق علمی و پژوهشی سخنرانان حاضر گفت: دکتر ملایی توانی آثار و تألیفات متعددی همچون مشروطه و جمهوری: ریشه‌های نابسامانی نظم دمکراتیک در ایران‌؛ زندگی‌نامه سیاسی آیت‌ا... طالقانی؛ گفتمان تاریخ نگاری رسمی دورۀ پهلوی پیرامون رضاشاه؛ و... داشته و از دکتر توکلی نیز آثار متعددی همچون اسلام‌گرایی در مصر؛ دو نظریه تروریسم و فداکاری در ایران؛ انقلاب ناتمام و... به انتشار رسیده است.
دکتر ملایی توانی: توطئه یکی از موضوعات مناقشه‌آمیز نه تنها در تاریخ ایران بلکه در جهان است
سپس دکتر علیرضا ملایی توانی به‌عنوان سخنران نخست این نشست، مسأله توطئه را یکی از موضوعات مناقشه‌آمیز نه تنها در تاریخ ایران بلکه در جهان برشمرد و گفت: فهم، کارکرد و روایت‌های صورت گرفته از توطئه مناقشه‌های بسیاری نه تنها میان اندیشمندان و صاحب‌نظران علوم مختلف بلکه میان سیاستمداران و به شکل گسترده‌تر میان مردم در جهان بلکه در ایران ایجاد کرده است. بر این اساس نه تنها کلان روایتی در ابعاد جهانی، بلکه یک کلان روایت ملی در این زمینه داریم و ادبیات گسترده‌ای ازجمله کتاب‌ها، مقاله‌ها، یادداشت‌های مختلف در فضای مجازی و... در این زمینه تولید شده است.
این پژوهشگر با طرح این مطلب که برخی فقط معتقدند توطئه داریم و در مقابل برخی نیز معتقدند فقط توهم توطئه داریم، مدعای خود را چنین مطرح کرد که به نظر من ما در کشور هم توطئه و هم توهم توطئه داشته و داریم و این رویکرد در فهم مسائل بسیار راهگشا و آغازی برای یک گفت‌وگوی انتقادی در سطح گسترده‌تر است. دکتر ملایی توانی با اشاره به پیوند عمیق میان توطئه و منازعه در تاریخ بشر گفت: منازعه و تضاد از زمان هابیل و قابیل، موسی و فرعون، ادیان و پیامبران و پیروانشان و مخالفان آنان، یونانیان باستان و ایرانیان، و حتی در طبیعت وجود داشته و این منازعه به موضوع توطئه یا توهم توطئه دامن می‌زند. وی با اشاره به برخی ویژگی‌های دورۀ مدرن ادامه داد: در دورۀ مدرن به دلیل قدرتمندی و توانمندی‌های زیاد کشورهای پیشرو و استفاده آنها از ابزارهای مختلف به‌ویژه بهره‌گیری گسترده از تکنولوژی و فضای مجازی و دخالت‌هایی که به طرق مختلف در کشورهای ضعیف‌تر و عقب مانده صورت می‌دهند، به مسأله توطئه ابعاد سیاسی بیشتری داده و به صورت یک تئوری درآمده است و مورد بحث و بررسی‌های بسیاری قرار گرفته است.
توطئه چیست و چه ارکانی دارد؟
دکتر ملایی توانی با پرسش از اینکه تئوری توطئه چیست و در مقابل توهم توطئه چیست و این موضوع در رابطه با تاریخ ایران به چه صورت است، گفت: تعاریف متعددی از توطئه صورت گرفته است. از نظر ون پرویژن توطئه عبارتست از اینکه چند عامل خارجی یا داخلی طی یک توافق پنهانی برای پیشبرد مقاصد شیطانی به هم بپیوندند و یک کاری را در یک کشور صورت دهند. در این تعریف تئوری توطئه پنج رکن دارد: 1. الگو: شکل‌ها و الگوهای متنوعی از توطئه‌ها داریم که نشان می‌دهد پشت آن الگوها، تفکری وجود دارد نه اینکه تصادفی پدید آمده باشند؛ 2. سازمان: گروهی با خلاقیت و تفکر برای توطئه برنامه‌ریزی می‌کنند؛ 3. ائتلاف: نیروهای توطئه‌گر از افراد و سازمان‌ها تا نیروهای غیر انسانی همچون بیماری‌ها مانند کووید 19 در شکل‌گیری توطئه موثر هستند؛ 4. خصومت و دشمنی: توطئه‌کنندگان در پی ضربه زدن به یک کشور هستند؛ و 5. پنهان‌کاری.
این پژوهشگر تاریخ متذکر شد: به رغم اینکه این تعریف از دقیق‌ترین تعریف‌ها درباره توطئه به شمار می‌رود، اما به نظر من توطئه عبارتست از: هر تلاش برنامه‌ریزی شده و سازمان یافته پنهانی که در جهت منافع توطئه‌گران و برای تغییر معنادار در فرایند تحولات یک کشور به صورتی خصمانه و از راه‌های غیردیپلماتیک یا غیرقانونی صورت می‌گیرد. وی مزیت و امتیاز این تعریف را این دانست که بنا بر این معنا توطئه‌گران فقط خارجی نیستند بلکه داخلی هم هستند. اینکه یک حزب سیاسی داخلی احزاب دیگر را از صحنه سیاست و کشور دور کند؛ رئیس دولت یا پارلمان یا ... که یک جریان سیاسی را حذف کند و موارد مشابه دیگر، توطئه محسوب می‌شوند. وی کار شاه در مورد جبهه ملی را مصداق روشنی از توطئه داخلی برشمرد.
دکتر ملایی در مقابل این معنا از توطئه، توهم توطئه را باور به این دانست که همۀ شیطنت‌ها و تلاش‌های خرابکارنه در مسیر پیشرفت کشور ساخته و پرداخته نیروهای متخاصم خارجی است.
انواع رویکردها به مسأله توطئه یا توهم آن در تاریخ ایران
وی با نام بردن از برخی پژوهشگران ایرانی که قائل به این هستند که در تاریخ ایران بسیاری از فعالیت‌ها حاصل توطئه است به آقای عبدا... شهبازی اشاره کرد که در کتاب خود با عنوان زرسالاران یهودی تلاش می‌کند توطئه‌ها را نه فقط در تاریخ ایران بلکه در تاریخ جهان نشان دهد. وی افزود: درمقابل نیز افرادی مانند احمد اشرف توهم توطئه را یک بیماری می‌داند و توطئه را خیلی کم رمق نشان می‌دهد. این پژوهشگر تاریخ در مقابل چنین نگاه‌هایی مدعی شد: من معتقدم در تاریخ ایران هم توطئه‌هایی داریم که قدرت‌های خارجی در ایران ایجاد کردند؛ هم توطئه‌هایی داریم که سیاستمداران و کنشگران سیاسی داخلی در کشور به وجود آوردند؛ و هم توهم توطئه داریم. دکتر ملایی توانی با انتقاد از نگاه‌ای متوهمانه به این موضوع و نگاه غیرعقلانی و غیرمنطقی برخی گفت: برخی برآنند که همۀ کارشکنی‌ها و ناکامی‌ها در مسیر پیشرفت کشور ناشی از اقدامات نیروهای مخالف است و همه پیشرفت را نشانه برنامه‌ریزی خود می‌دانند و با این نگاه، فضایی را در صحنۀ سیاست بسط می‌دهند که یکی خودی و یکی غیرخودی محسوب می‌شود.
مصداق‌هایی از توطئه‌های خارجی‌ها در تاریخ ایران
دکتر ملایی توانی با اشاره به دو دورۀ تاریخی تاریخ جدید ایران (از زمان جنگ‌های روسیه تا انقلاب مشروطه) و تاریخ معاصر ایران (از انقلاب مشروطه به بعد)، مصداق‌هایی از توطئه و توهم توطئه در تاریخ ایران را برشمرد و گفت: در تاریخ ایران پیش از انقلاب توطئه‌‌های بسیاری به‌وسیله خارجی‌ها صورت گرفته ازجمله جنگ‌های ایران و روس که در آن البته عوامل داخلی هم مؤثر بودند؛ تلاش‌های بریتانیا برای جدایی افغانستان و عهدنامه پاریس؛ قرارداد 1919؛ تلاش بریتانیا برای اخراج آلمان‌ها از ایران؛ تلاش روسیه برای نفت شمال؛ حمایت‌های صورت گرفته از فرقه‌‌های دموکرات آذربایجان و جدایی‌طلبان کردستان؛ تلاش محمدعلی شاه و لیاخوف برای سرکوب مشروطه و به توپ بستن مجلس و یکی از بارزترین این توطئه‌ها کودتای 28 مرداد برای برهم زدن نظم دموکراتیک ایران بود که چند قدرت خارجی در آن دخالت داشتند. پس از انقلاب نیز جنگ تحمیلی، ترور دانشمندان هسته‌ای، تحرکات مجاهدین خلق و... از جمله توطئه‌هایی است که توسط خارجی‌ها صورت گرفته است.
مصداق‌هایی از توطئه‌های داخلی در تاریخ ایران
وی سپس برخی توطئه‌های داخلی در تاریخ ایران را ذکر کرد و توطئه برای کشتن حاج ابراهیم خان کلانتر یا امیر کبیر یا قائم مقام فراهانی توسط شاهان قاجار؛ همکاری شیخ فضل‌ا... نوری با محمدعلی شاه برای به زانو درآوردن مشروطه؛ تلاش‌های رضاشاه برای از بین بردن پارلمان؛ تلاش‌های محمدرضا شاه در جهت تضعیف نهادهای دموکراتیک در کشور؛ تغییر تقویم رسمی از هجری به شاهنشاهی؛ حذف جبهه ملی از صحنه رقابت‌های سیاسی کشور؛ ایجاد حزب رستاخیز و محدودیت‌های سیاسی و ایدئولوژیک برای مخالفان و... را از جمله توطئه‌های پیش از انقلاب و تلاش‌های برخی جریانات سیاسی برای حذف برخی دیگر از جریان‌های سیاسی و قانونی از صحنه سیاست کشور را مصداق‌هایی از توطئه‌های پس از انقلاب برشمرد.
برخی مصادیق توهم توطئه در ایران و اهمیت توجه به تأثیر نیروهای توطئه‌گر خارجی یا داخلی در مسیر کنش‌های اجتماعی
سپس این پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه باورم این است که در جنبش‌های اجتماعی نمی‌توان نظریه توطئه را آنچنان بسط داد تا همه معترضان و منتقدان و همه کسانی که خواهان تغییر هستند به عنوان نیروهای توطئه‌گر یا عامل دشمن تلقی شوند، جنبش تنباکو را مصداق توطئه ندانست و آن را یک جنبش اجتماعی دانست. به نظر وی در هر جنبش اجتماعی و در هر کنشی که یک جامعه انجام می‌دهد نیروهای توطئه‌گر خارجی یا داخلی درصدد استفاده و هدایت آن هستند و از ظرفیت و توان خود برای تأثیر نهادن بر این جنبش و هدایت و انحراف آن جنبش ممکن است استفاده کنند. وی جنبش تنباکو؛ جنبش مشروطه؛ حتی حضور آلمانی‌ها در ایران در دوره رضاشاه؛ جنبش ملی شدن صنعت نفت؛ انقلاب ایران؛ و... حتی تحرکاتی که در ایران امروز شاهد آن هستیم را از فعالیت‌هایی برشمرد که توطئه نبوده‌اند ولی در اذهان برخی ایرانیان توطئه دانسته شده‌اند.
بیان برخی ابعاد اجتماعی بسط تئوری توطئه در جوامع
سپس دکتر ملایی توانی به ارائه تحلیل خود از مسأله توطئه یا توهم توطئه پرداخت و گفت: پس به‌طور کلی سه رویکرد در این باره برشمرده شد: 1. پذیرش کامل تئوری توطئه؛ 2. نفی کامل توطئه‌باوری و توطئه‌اندیشی؛ و 3. پذیرش برخی ابعاد توطئه و توهم توطئه که این رویکرد آخر دیدگاه من است. وی در ادامه برخی از ابعاد در زمینه توطئه یا توهم توطئه را برشمرد و گفت: نظریه‌های توطئه یا توهم توطئه ابعاد اجتماعی داشته و نیاز به توجه به روانشناسی اجتماعی دارد. در کشوری مانند ایران چه توطئه و چه توهم توطئه به دلیل تاریخ کهن آن، این ایده ریشه‌دارتر و عمیق‌تر است و خواهان و رواج‌دهندگان بیشتری دارد. همچنین تئوری توطئه یا توهم آن در جایی شکل می‌گیرد که یک جامعه دوقطبی و یک تعارض عمیق در آن وجود دارد. وی جوامعی که دارای ایدئولوژی‌های افراطی مثل ایدئولوژی‌های نازیستی یا فاشیستی دارند یا نظام‌های غیردموکراتیک و استبدادی که آزادی بیان و سانسور و سرکوب در آنها حاکم است را از جوامعی برشمرد که توطئه یا توهم آن در آنها به مراتب بیشتر است. حتی توطئه یا توهم آن در جوامع دموکراتیکی که افکار پوپولیستی دارند نیز نسبت به جوامع دموکراتیک معتدل‌تر بیشتر است.
کارکردهای توطئه و ضرورت تغییر در نگرش‌ها برای برون‌رفت جامعه از شرایط دشوار
دکتر ملایی توانی برخی از کارکردهای توطئه را وحشت‌آور دانست که باید به آن اندیشید و توجه کرد و گفت: یکی از کارکردهای ترویج توطئه‌ این است که حکومت‌ها همه ناکامی‌ها و سوء مدیریت‌ها و کارهای نابخردانه خود را که ریشه در ناشایستگی آنها دارد، به خارجی‌ها یا وابستگان داخلی آنها نسبت می‌دهند. این مسأله با ندیدن واقعیت‌های جامعه نیز پیوند می‌یابد. با چنین نگاهی توطئه‌گران شرایط محبوس شدن جامعه را فراهم می‌کنند که در آن هر کنشی و هر تحرکی، توطئه تلقی می‌شود. هر کاری، کار عوامل خارجی محسوب می‌شود. وی همچنین بیگانه‌هراسی بیمارگونه را از نتایج توطئه‌اندیشی برشمرد که براساس آن تصور می‌شود همه جهان برای نابودی آن کشور بسیج شده و بر اساس این نگاه یک کشور با همه جهان درگیر نزاع می‌شود. بدین‌ترتیب تمام ظرفیت‌های کشور که باید در جهت پیشرفت و ترقی کشور استفاده شوند، نابود می‌شوند. دکتر ملایی توانی بر اهمیت فراهم کردن شرایط برای تغییر روش‌ها، رهیافت‌ها و دیدگاه‌ها تأکید کرد و مهم‌ترین نتیجه روند توطئه‌اندیشی را از دست رفتن و فراهم نبودن امکان اصلاح و برون‌رفت از شرایط دشوار برشمرد که هرگونه راه تغییر و اصلاح و بازاندیشی بسته می‌شود و هم جامعه و هم حکومت ضرر کرده و آسیب می‌بینند. خروج کنش‌های اجتماعی از چارچوب‌های قانونی و ساختارهای مدنی و پدید آمدن خشونت و سرکوب‌گری و... از نتایج این نگاه است.
دکتر یعقوب توکلی: اثرگذاری تئوری توطئه بر کانون‌های قدرت و سرنوشت سیاسی کشورها
دکتر یعقوب توکلی به‌عنوان دومین سخنران این نشست، با اشاره به شکل‌گیری تدریجی بحث تئوری توطئه براساس مفروضاتی در ذهن بشر همچون داستان‌ها، اسطوره‌ها، افسانه‌ها یا تأثیرگذاری برخی کانون‌های قدرت در سرنوشت سیاسی یا تلاش برای تعریف بیشتر قدرت برای برخی کانون‌های قدرت، گفت: این رویه قدرت‌‌افزایی به‌وسیلۀ توهم توطئه بیش از همه در ادبیات و تاریخ‌نگاری قوم یهود مشاهده می‌شود که با طرح و القای حضور یک قدرت فرازمینی که در همه عرصه‌ها دخالت دارد، در پی حاکم کردن قدرت خود در جهانی بود که حضور ندارد. این روایت‌ها باعث شد که به‌تدریج در ذهنیت بسیاری از اقوام این نگاه شکل بگیرد که یهودیان مظهر توطئه هستند و در همه جا حضور دارند. این یک نوع نگاه است. اما نگاه دیگری در تاریخ ایران به واسطه اقدامات گسترده‌ای که علیه مردم ایران انجام شده، پدید آمد.
زمان آغاز منازعه و مواجهه ایران با غرب
این پژوهشگر علوم سیاسی با بیان اینکه شروع مواجهه ما با غرب جنگ‌های ایران و روس نیست، گفت: در سال 911 یک دریاسالار پرتغالی به نام آلفونسو دو آلبوکرک وارد تنگه هرمز شد و پس از آشنایی با اهمیت استراتژیک منطقه خلیج فارس، پادشاه پرتغال را قانع کرد به این منطقه آمده و آن را تصرف کند. وی باور داشت که اگر کسی بر تنگه هرمز و باب المندب حاکم باشد، می‌تواند بر بخش وسیعی از جهان حاکم شود. این واقعه در زمانی رخ داد که الکساندر بیانیه تقسیم جهان را صادر کرد که براساس آن نیم‌کره غربی به اسپانیا و نیم‌کره شرقی به پرتغال تعلق گرفت. پرتغالی‌ها پس از چند سال جنگ‌، با توجه به ضعف پادشاهی تازه تأسیس شاه اسماعیل صفوی در ایران و فقدان توان دریایی آن، بر خلیج فارس تسلط یافتند. بدین ترتیب پرتغالی‌ها صد سال بر منطقه حاکم شده و هرکاری توانستند از غارت، آدمکشی و... انجام دادند. درواقع منازعه ایران با غرب از آنجا شروع شد.
شکل‌گیری پدیده استسباع یا ترسیدگی در ایرانیان
دکتر توکلی با تشریح نحوۀ ورود نیروهای انگلیسی‌ به منطقه خلیج فارس گفت: شاه عباس، با همکاری انگلیسی‌ها، پرتغالی‌ها را از منطقه بیرون راند و تفاهم‌نامه‌ای میان ایران و انگلیس منعقد شد که براساس آن نیروی دریایی تجاری انگلیس بتواند در خلیج فارس حضور داشته باشد. اما انگلیسی‌ها به طرق مختلف ازجمله قتل بایندر، بیش از 400 سال اجازه ندادند هیچ نیروی دریایی در ایران شکل بگیرد. با تضعیف صفویان، افغان‌ها شورش کردند و با واگذاری ایران به خلیفه عثمانی، محمود افغان نماینده حکومت عثمانی در ایران شد که نادرشاه با شکست افغان‌ها، آنها را ساقط کرد.
وی با تشریح نحوه ورود روس‌ها به مناطق شمالی ایران گفت: ورود روس‌ها به ایران طی چندین مرحله رخ داد و این اتفاق به یکباره روی نداد. روس‌ها یکبار اواخر صفویه وارد شدند، با ظهور نادر خارج شدند و با مرگ او مجدداً وارد شمال ایران شدند. بعد کریم‌خان آنها را بیرون کرد و مجدداً پس از مرگ کریم‌خان وارد شدند. سپس در دوره آقامحمدخان قاجار این ماجرا تکرار شد که نهایتاً با قراردادهای گلستان و بعد ترکمانچای، شکست ایران تکمیل شد.
دکتر توکلی ادامه داد: شکست ایران در این جنگها منجر به شکل‌گیری پدیده‌‌ای به نام استسباع یا ترسیدگی در کشور شد. وی در فهم این پدیده، بازی موش و گربه را راهگشا دانست و گفت: وقتی موش به دنبال گربه می‌افتد، موش فرار می‌کند ولی وقتی گیر می‌افتد و در گوشه‌ای مجبور به رودرو شدن با گربه می‌شود، موش قدرت خود را از دست می‌دهد، دل و جرأت خود را از دست می‌دهد و گربه با موش بازی می‌کند.
نتیجه استسباع حاکم بر کشور پذیرش باور توطئه و تأثیرگذاری عمیق توطئه قدرت‌های خارجی بود
این پژوهشگر علوم سیاسی گفت: پس از شکست در جنگ‌های اول و دوم، که جنگ اول ده سال و جنگ دوم دو سال طول کشید، مواجهه‌های بعدی ایران با روس‌ها یا انگلیسی‌ها خیلی کوتاه بود و ایران عملاً قدرت مواجهه‌ای نداشت. صدای توپخانه و آتش تفنگ، مردم را ترسانده بود. در ماجرای هرات شش ماه مقاومت کردیم، در صلح پاریس و جدایی افغانستان، یکی دو ماه کشمکش بود، یا در ماجرای آخال ایرانی‌ها به قدری تسلیم شده بودند که حتی روسیه برای تصرف آن مناطق از ایران شتر و گندم خرید.
دکتر توکلی نتیجه استسباع حاکم بر کشور را پذیرش باور توطئه و تأثیرگذاری عمیق توطئه قدرت‌های خارجی ذکر کرد.
توطئه‌باوری و نگاه‌‌های افراطی یا تفریطی به ارتباط با خارجی‌ها
وی گفت: می‌توان به جای کلمه توطئه که مشکلاتی را در ارتباط با سایر کشورها ایجاد می‌کند، از اصطلاحاتی مانند برنامه‌ریزی، سیاست یا استراتژی استفاده کرد و مثلاً بگوییم سیاست خارجی دولت انگلستان، بسط نفوذ و اشغال تدریجی در ایران بود، همچنان که می‌گوییم سیاست انگلیس با ایجاد کمپانی هند شرقی در هندوستان چنین بود.
دکتر توکلی با اشاره به حاکم بودن نظریه باورپذیری حضور قدرت خارجی در کشور در مقاطع پیش از انقلاب گفت: از زمانی که بحث توطئه‌باوری شکل گرفت یک نگاه افراط و تفریط نسبت به مسأله خارجی و اراده خارجی در ایران معنا پیدا کرد. مثلاً عده‌ای همچون فروغی بر این باور بودند که همه اتفاقات در ایران آن زمان از طریق قدرت انگلستان رخ می‌دهد و ما غیر از اراده انگلستان کاری نمی‌توانیم بکنیم. به تدریج نوعی تسلیم محض در برابر قدرت خارجی در میان سیاستمداران ایران شکل گرفت که صدور بیانیه عدم مقاومت توسط رضاخان یکی از نتایج آن بود. پس این باور به توطئه، نوعی افراط در کشور ایجاد کرد که منجر به نوعی تسلیم محض دربرابر قدرت خارجی در تاریخ کشور شد. این موضوع شامل محمدرضاشاه و نگاه او در همه مسائل از کلی تا جزئی نیز می‌شود، از تسلیم ایران در جنگ جهانی دوم تا موضوع عدم انتخاب آذربرزین به عنوان فرمانده نیروی هوایی. حتی انقلاب اسلامی از سوی کسانی مثل اشرف پهلوی و محمدرضا پهلوی محصول توطئه خارجی دانسته شد. به نظر شاه آمریکایی‌ها چون دیدند قدرت ایران در حال افزایش است، اینکه ژاندارم منطقه شده‌ است و... او را کنار گذاشتند. بدین ترتیب این مسائل و به‌ویژه بحث توطئه خارجی‌ها و دست داشتن آنها در همه امور کشور، آرام آرام وارد بافت فکر سیاسی و تاریخی ما شد.
این پژوهشگر علوم سیاسی ادامه داد: در مقابل پس از انقلاب شاهد این هستیم که مسأله برنامه‌ریزی و دخالت خارجی طی سال‌های اخیر به شدت مورد هجوم قرار گرفت. وی افزود: در تاریخ‌نگاری با نقد این نوع نگاه افراطی به تأثیر خارجی‌ها، مسأله توهم توطئه پدید آمد و اینکه ما بیشتر توهم توطئه داریم به‌خصوص در بحث مناسبات بین‌المللی انقلاب و ارتباط با آمریکا، انگلستان و اسرائیل.
پذیرش کامل تئوری توهم توطئه، منجر به تحمیق و استحمار می‌شود.
دکتر توکلی گفت: اگر ما تئوری توهم توطئه را باور کنیم، یعنی اینکه ما نسبت به مسائل جهان در حال توهم هستیم و به اشتباه فکر می‌کنیم برنامه‌ای علیه ما هست، این نوعی تحمیق و استحمار را به همراه خواهد داشت. اگر ما سیاست بازگشت به دوران سلطه و استعمار پیش از انقلاب را در برنامه‌های آمریکایی‌ها نبینیم، اگر اسناد و مدارک منتشر شده را نبینیم، و این وقایع و تأثیرگذاری آمریکا را نبینیم و اتفاقات مختلف را یک حادثۀ طبیعی بدانیم، یک روند تحمیق را طی خواهیم کرد. خواهیم پذیرفت آنچه غربی‌ها انجام می‌دهند حق طبیعی آنهاست. وقتی بپذیریم توطئه‌ای در کار نیست و همه اشکالات ناشی از کم‌کاری‌ها و کاستی‌های خود ماست، این نگاه ما را دچار مشکلات مختلف و تحمیق خواهد کرد.
وی با بیان اینکه می‌توان به موضوع در دو عرصه نگاه کرد گفت: ممکن است در عرصه تاریخی و در پژوهش گاهی مشخص شود که یک واقعه یا بخشی از آن محصول برنامه‌ریزی و سیاست خارجی بوده و دیگری حاصل کوتاهی خود ما. مثلاً شکست ما در برابر دشمن خارجی در جریان جنگ‌های اول و دوم محصول توطئه و سیاست خارجی انگلستان و روسیه بوده، به خاطر اینکه بتوانند امکانات خود را بهتر به جبهه روسیه برسانند. اما اینکه حاکمیت پهلوی به آسانی تسلیم شد و حتی در جامعه ایران، استسباع کار خود را انجام داد و هیچ کانون اعتراض و مقاومتی شکل نگرفت، این محصول توطئه خارجی نیست، بلکه این عدم ایستادگی به دلیل دور شدن ما از واقعیت خودمان بود.
شکل‌گیری مقاومت در لبنان حاصل پروژه تجاوز رژیم صهیونیستی بود
دکتر توکلی با اشاره به برخی دیگر از اتفاقات و نقش رژیم صهیونیستی در القاء این نگاه که شکل‌گیری مقاومت در منطقه محصول ایرانی‌هاست و ما نیز کمی این را باور کرده‌ایم که حزب ا... لبنان توسط ایران تأسیس شده است، گفت: واقعیت آن است که شکل‌گیری مقاومت در لبنان حاصل برنامه‌ریزی ما نبود، بلکه حاصل پروژه تجاوز رژیم صهیونیستی و عدم پیش‌بینی درست رژیم صهیونیستی از مقاومت ملت‌های منطقه به‌ویژه مناطق شیعه‌نشین لبنان بود، هرچند ایران نیز به آنها کمک کرد. جریان مقاومت لبنان یک جریان ملی و مردمی بود که براساس خواست و مقاومت جامعه شیعیان لبنان شکل گرفت.
تداوم انجام اقدامات توطئه‌آمیز خارجی‌ها در ایران
وی با اشاره به موارد فراوانی در تاریخ ایران که کشورهای خارجی در آنها دست داشتند همچون قراردادهای 1907، 1919، ملی شدن صنعت نفت و... گفت: دست قدرت انگلستان آنقدر در ایران قوی بود که رهبران جبهه ملی که یازده نفر در مجلس بودند و نیاز داشتند که برای تبدیل ماده واحده به طرح ملی شدن صنعت نفت، حامیان آن به 15 نفر برسد، یکی دو سال تلاش کردند ولی نتوانستند آن را به طرح تبدیل کنند تا اینکه ترور رزم‌آرا شرایط را فراهم کرد. پس از ملی شدن صنعت نفت نیز نیروی دریایی انگلستان وارد منطقه شد و با تحریم ایران، مانع فروش نفت شد.
نقش کشورهای خارجی در شکل‌گیری بحران‌های قومی در منطقه
وی بر تداوم انجام اقدامات توطئه‌آمیز خارجی‌ها هم در دوران صفویه، هم دوران قاجار، هم دوران پهلوی و حتی پس از انقلاب تأکید کرد و گفت: کودتای نظامی علیه انقلاب، جنگ تحمیلی، هماهنگی گسترده برای تحریک بحران‌های قومیتی و... از جمله این اقدامات بود. وی با ذکر مثالی از ایجاد بحران‌های قومیتی در ایران قبل از انقلاب با استناد به گزارش سردبیر سیاسی روزنامه لوموند، آندره فونتن، گفت: در جریان جنگ‌های اعراب و اسرائیل، نیروی زمینی عراق از بهترین نیروهای زمینی بود که در مقابل تجاوز رژیم صهیونیستی مقاومت کرد. ما در منطقه پروژه استقلال‌خواهی کردها و بازگشت به کردستان بزرگ را داشتیم. کشمکش‌های زیادی هم بین ترک‌ها و کردها در منطقه اتفاق افتاد. بعداز جنگ جهانی دوم، روس‌ها و انگلیسی‌ها به تقویت رشد ناسیونالیسم کردی در ایران کمک کردند. سفر ملامصطفی بارزانی و قاضی محمد به روسیه یا همکاری سید جعفر پیشه‌وری با روس‌ها و هماهنگی آنها برای تجزیه منطقه غیرقابل انکار است. وی بیانیه لرد ویلسون برای تشکیل ارمنستان بزرگ را نیز که همزمان با تشکیل رژیم صهیونیستی بود در همین چارچوب و به منظور تشدید بحران‌های قومی توصیف کرد. در منطقه وقتی دولت عراق بر جریان کردها مسلط می‌شود، کردها و خانواده بارزانی از ایران به روسیه می‌روند و آنجا مستقر می‌شوند. برای اینکه جنگ جدیدی در اسرائیل صورت نگیرد و نیروی زمینی عراق وارد نشود، آمریکا  بنا به روایت آندره فونتن، کردها را از مناطق مختلف جمع کردند و از طریق مرز ایران وارد بخش کردستان عراق کردند و درگیری کردی پیش آمد. کشمکش با ایران هم بر سر گسترش مرز شط العرب تشدید شد. وقتی حکومت بعثی در عراق مستقر شد، صدام و حسن البکر در پی حل کشمکش‌ها برآمدند: یکی گروه‌های مذهبی، یکی گروه‌های چپ و کمونیستی، یکی ماجرای کردها بود و یکی ماجرای اختلاف با ایران. هم عراقی‌ها و هم پهلوی‌ها به این نتیجه رسیدند که اختلاف‌ها را حل کنند. تنها دولتی که تلاش کرد این توافق صورت نگیرد دولت اسرائیل بود تا این کشمکش تداوم یابد. ظهور این پدیده‌‌های ناسیونالیستی در دوران پس از انقلاب هم ادامه داشت.
جنگ تحمیلی یک توطئه مشترک و گسترده و بین‌المللی علیه ایران بود
وی با بیان اینکه روند ادامه تحریم‌ها علیه ایران و روند محاصره نظامی نیز توطئه بودند، افزود: جنگ تحمیلی یک توطئه بود ولی بسیار عمیق‌تر از آنچه که به نظر می‌رسد و بیش از یک توطئه بود. شاپور بختیار و فرح پهلوی با صدام دیدار می‌کنند و به اذعان خود بختیار و عراقی‌ها، برای حمله به ایران توافق می‌کنند و اینکه پس از سقوط جمهوری اسلامی خوزستان به عراق واگذار شود. روند تدوام جنگ و همکاری بین‌المللی و حضور افرادی از چندین کشور، چه عربی و چه غربی، برای کمک به ارتش عراق در جنگ علیه ایران، نیز نشان می‌دهد این جنگ محصول تفاهم کشورهای مخالف با ایران بود. این توهم نیست یک توطئه مشترک و گسترده و بین‌المللی بود.
باید از تاریخ به آینده استراتژیک رسید
دکتر توکلی هدف از مطالعه تاریخ را امری تفننی و برای خواندن وقایع تاریخی یا آشنایی با سرنوشت گذشتگان و رسیدن به زمان حال ندانست و تأکید کرد: تاریخ‌دانی ما باید به شناخت فی‌الحال قضایا کمک کند. مورخ باید ضمن اینکه گذشته تاریخی را می‌داند باید از تاریخ به آینده استراتژیک برسد. وی یکی از مشکلات در حوزه مطالعات تاریخی را ندانستن علم استراتژی عنوان کرد. چون علم استراتژی نمی‌دانیم از برخی اتفاقات روی داده در گذشته به آسانی عبور می‌کنیم. وی استراتژی فریدمن درخصوص تغییر اقتصاد بین‌المللی و ایجاد یک فضای اقتصادی که به تقلیل گرایش اقتصاد چپ‌گرایانه کمک کرد، را محصول برنامه‌ریزی استراتژیک دانست و گفت: حرف او در بیانیه کندی در سال 1961 عیناً تکرار می‌شود که در کنگره می‌گوید: من نمی‌توانم درخصوص ملت‌هایی که برای تغییر وضعیت خود می‌خواهند دست به سلاح ببرند، بی‌تفاوت باشم. ما باید برای اینها پیشگامی بکنیم و از طریق پیشگامی اقتصادی تلاش کنیم تا این گرایش به چپ اتفاق نیفتد. آن زمان گروه‌های چپ در پی به کارگیری سلاح بودند. پروژه آیزنهاور، قراردادها و توافق‌های بین‌المللی نظامی مانند ناتو و... همه اینها پروژه‌های استراتژیکی هستند که کاملاً با برنامه و هدایت صورت گرفتند. وی با اشاره به سیاست خارجی هریک از این دولت‌ها گفت: هریک از این دولت‌ها کانون‌های مختلفی برای پیشبرد یک سیاست واحد دارند؛ سفارت انگلیس، بانک ایران و انگلیس، بنگاه‌های فرهنگی وابسته به این کشور، مستشاران نظامی آن و... همه در جهت سیاست ملکه و انگلستان و به صورت هماهنگ عمل می‌کردند.
رویدادها می‌توانند هم محصول سیاست و برنامه‌ریزی خارجی باشند، هم محصول کوتاهی‌ها و کاستی‌ها
دکتر توکلی در پایان سخنان خود تأکید کرد: نسبت به آنچه در جهان در حال وقوع است از طرفی نمی‌توانیم بگوییم توطئه، سیاست و برنامه‌ریزی در آن نیست و از طرف دیگر نمی‌توانیم همه آنچه اتفاق افتاده را هم محصول سیاست خارجی بدانیم. در بسیاری از موارد ما کوتاهی کردیم و به اندازه‌ای که باید تلاش می‌کردیم، تلاش نکردیم. باید یاد بگیریم هم به حاق واقع تاریخی و سیاسی برسیم و هم اینکه تحولات تاریخی را پلی برای رسیدن به آینده بدانیم و در گذشته باقی نمانیم.
دکتر ملایی توانی: تأکید بر اهمیت فعالیت دیپلماتیک متعارف
سپس دکتر ملایی توانی در نقد آنچه مطرح شد، بر اهمیت و جایگاه فعالیت دیپلماتیک متعارف تأکید کرد و گفت: نمی‌توان همه اتفاقات در ایران را حاصل توطئه دانست. با چنین نگاهی، راه تحلیل و بازنگری در سیاست‌ها بسته می‌شود. اینکه عواملی با بهره‌گیری از دستگاه عریض و طویل جاسوسی، استفاده از پول، قدرت و تکنولوژی‌های پیشرفته مدام در حال مداخله در کار ما هستند، ایجاد جنگ می‌کنند و... مجالی برای بازاندیشی عمیق‌تر و ارائه تحلیل صحیح‌تر از مسائل نمی‌دهد.
دکتر توکلی: موضوع توطئه تخاصم بین دولت‌هاست
دکتر توکلی با رد این انتقاد موضوع بحث خود درباره توطئه را بر نسبت میان دولت‌های متخاصم متمرکز دانست و گفت: اگر حرکتی در کشور اقدام دولت متخاصم باشد باید نگاه دیگری به آن داشت و آن را توطئه دانست. باید به اقدام دولت دشمن در وضعیت تخاصم، با هوشمندی و توطئه‌گون نگاه کرد و تنها فکر تاریخی به کار نمی‌آید و باید از فکر استراتژیک بهره برد. من باور ندارم که همه چیز توطئه است و مثلاً رابطه ما با کشورهای آسیایی چنین نیست.
در بخش پایانی این نشست پژوهشگران و اعضای حاضر در نشست به طرح دیدگاه‌های خود پرداختند.
دکتر حسنی‌فر: برای حل مشکلاتمان با خارجی‌ها مناسب‌تر است با دانش و تجربه برخورد کنیم
دکتر عبدالرحمن حسنی‌فر، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ ایران با نقد نحوۀ ورود و تئوریزه کردن موضوع عامل خارجی و نگاه صفر و یکی به آن، گفت: در تحلیل و فهم صحیح عامل خارجی باید به سه مقوله توجه داشت: 1.واقع‌بینی، 2. مفهوم سیاست و سیاست‌مداری، 3. تمرکز بر حوزه توانمندی‌ها و توانایی‌ها. وی توضیح داد: معتقدم هر دوره تاریخی می‌تواند تحلیل و طبعاً چارچوب نظری خودش را داشته باشد اما چون جلسه با موضوعیت تاریخ بود توجه به آن قاعدتاً باید معطوف به زمان اکنون باشد. بازکردن هر کدام از مقوله‌های سه‌گانه مورد اشاره برای تحلیل عامل خارجی، مستلزم وقت مفصلی است. به طور کلی می‌توان گفت که واقع‌بینی، توجه و تمرکز عینی به ابعاد یک موضوع است. سیاست و سیاستمداری، فهم درست از کنش‌ورزی سیاسی از جانب سیاستمدار است و حوزه توانایی‌ها، جایی است که در اختیار ما برای فعل و انفعال است.
دکتر حسنی‌فر با ذکر وقایعی همچون جنگ‌های ایران و روسیه یا تصرف سفارت یا پرونده هسته‌ای و... تأکید کرد که اگر تمام موضوع اتفاق افتاده را به عامل خارجی نسبت دهیم، حوزه اختیار ما کجاست؟ و اصلاً چه سودی برای ما در پرداختن به تاریخ دارد؟! پرداختن به تاریخ گذشته دور و نزدیک برای فهم مناسب و کنش‌ورزی در زمان اکنون است. اینکه برخی مسائل عمدتاً به عامل خارجی یا سازمان خارجی نسبت داده می‌شود، دستاورد مناسبی به ما نمی‌دهد در عین اینکه عامل خارجی در اتفاقات داخلی به انحاء متفاوت (توطئه یا ظاهر) بازی‌گری کرده است. ولی این نحوه از بازی‌گری چون به طور مناسب تحلیل نشده است و طبعاً مواجهه مطلوبی با آن نشده است هنوز بی‌راه‌حل مانده است. ما حتی از تاریخ هم درس نگرفتیم که برای حل مشکلاتمان با خارجی‌ها مناسب‌تر است با دانش و تجربه برخورد کنیم. اگر از تاریخ و تجربه درس می‌گرفتیم به‌عنوان مثال پرونده هسته‌ای نباید 20 سال طول می‌کشید. بنابراین اگر از این سه مقوله برای تحلیل عامل خارجی استفاده کنیم شاید مواجهه ما با آن منطقی‌تر شود.
دکتر توکلی: در مسائل امروز بحران اقتصادی نقش بسیار مهمی دارد
دکتر فائزه توکلی، کارشناس پژوهشکده تاریخ ایران با تأکید بر اهمیت شناسایی چیستی، چرایی، پیامدهاو روش‌ها در شناسایی صحیح یک موضوع گفت: در مسائل امروز کشور، بحران اقتصادی نقش بسیار مهمی دارد. بعد از تحریم داماتو در سال 1996 وضعیت اقتصادی کشور بسیار ضعیف شد. اعمال تحریم‌های گسترده‌تر، تضعیف بیشتر اقتصاد کشور، ابهام پدید آمده برای زنان و نگرانی‌ آنها از سرنوشت خود، فقر، تورم، استضعاف اقوام بلوچ، کرد و... ازجمله زمینه‌های وقوع اعتراضات و دوقطبی شدن جامعه بود. دکتر توکلی با تأکید بر اهمیت نقش رسانه و رسالت آن در انعکاس درست مسائل گفت: عملکرد ضعیف رسانه‌‌های مختلف کشور از جمله صدا و سیما، منجر به روی آوردن مردم به شبکه‌های مجازی و عدم اعتماد به روایت‌های قانونی شد. در این میان احزاب و گروهک‌های خارج از کشور با دخالت در روند اعتراضات سعی در انحراف خواسته‌های مردم و به محاق بردن آن داشتند. وی در خاتمه بر اتخاذ روش‌های عقلانی و سیاست‌های خردمندانه در مواجهه با اعتراضات تأکید کرد.
دکتر حسینی: در بحث توطئه توجه به نقش استعمار اهمیت دارد
دکتر سید رضا حسینی، معاون‌ کاربردی‌سازی علوم انسانی و فرهنگی و عضو هیأت علمی پژوهشکده اندیشه سیاسی، انقلاب و تمدن اسلامی با تأکید بر دشواری و پیچیدگی مسأله و عدم امکان تبیین ابعاد و زوایای مختلف در یک گفت‌وگوی کوتاه و ارائه تحلیل صحیح  از آن گفت: نکته مهم در بحث توطئه، غیرآشکار بودن آن است. عواملی که می‌خواهند دست به توطئه بزنند، نمی‌خواهند دست آشکار داشته باشند.
وی با قابل مناقشه دانستن برخی مصادیق مطرح شده از سوی سخنرانان به  عنوان توطئه تأکید کرد: در بحث تضعیف مجلس و مشروطه و توطئه دانستن آن، باید توجه کرد که رضاخان برای چنین کاری می‌تواند آزادانه عمل کند و نیاز به پنهان‌کاری ندارد. ممکن است اقدامات مخفیانه‌ای توسط رضاخان یا عوامل حکومت صورت گیرد اما هر اقدام مخفیانه و محرمانه به معنای توطئه نیست.
معاون‌ کاربردی‌سازی علوم انسانی و فرهنگی پژوهشگاه با وارد دانستن امکان اثرگذاری عامل داخلی در توطئه، اهمیت عدم غفلت از جایگاه عامل خارجی را متذکر و بر نقش استعمار در این زمینه تأکید کرد و گفت: باید به نقش پنهان استعمار در کشور و مسأله نقش عامل خارجی در به‌وجود آمدن مسائل و چالش‌های مختلف در کشور توجه داشت.
دکتر احمدزاده: تبارشناسی تاریخی عوامل داخلی ضرورت دارد
دکتر محمدامیر احمدزاده، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ ایران، با اشاره به اهمیت توجه به عوامل درونی وقایع مختلف و ضرورت تبارشناسی تاریخی عوامل داخلی گفت: نمی‌توان همه مسائل را به عامل خارجی نسبت داد و باید نقش عامل یا عوامل داخلی نیز به درستی بررسی و تبیین شود. اگر همه چیز تحت تأثیر عامل خارجی پدید آمده باشد و توطئه بیرونی قلمداد شود، راه بر کنش سیاسی و اجتماعی بسته و با مسائل و چالش‌های بیشتری مواجه می‌شویم./پایان