آنانی که فراموش می‌کنند، از یاد نبریم

دکتر فاطمه نعیمی

کارشناس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

افزایش روز افزون جمعیت در سراسر دنیا که به دلیل طول عمر بیشتر انسان‌­ها صورت گرفته است خبر خوب و مسرت‌­بخشی است اما در عین حال دانستن این مسئله هم حائز اهمیت است که در روند پیر شدن و سالمندی و به ویژه در کهنسالانی که به سن 85 و بیشتر رسیده‌­اند غالباً مشکلات جسمی، روحی و هیجانی جدی‌­ای به وجود می‌­آید که نباید نادیده انگاشته شود. اما در روند پیر شدن عادی و یا توأم با اختلالات متعدد، تنها برخی نشانه‌­ها جزو دمانس یا زوال عقل محسوب می­‌شوند. از این‌رو دانستن تعریف جامعی از اصطلاح دمانس و انواع آن به ویژه نوع آلزهایمر در تحقیقات مربوط به سالمندان و تاثیرات آن در مغز، تفکر و زبان لازم و ضروری است.

دمانس مجموعه نشانه­‌های یک بیماری است. نشانه‌­هایی که متشکل از علائم و مشخصه‌­هایی است که متخصصان در مشاهدات بالینی به آن توجه می‌کنند. در بیماران مبتلا به دمانس ممکن است ضعف حافظه مشهود باشد. به عبارت دیگر دمانس اختلال اکتسابی، مزمن و معمولاً پیشرونده است که قسمت­های مختلف مغز را تحت تاثیر خود قرار می­‌دهد و به علائم و نشانه‌­هایی منجر می‌­شود که عملکردهای شناختی عالی، فعالیت‌­های زندگی روزمره، هیجان، رفتارهای اجتماعی و توانایی­‌های فیزیکی را درگیر می­‌کند. تعریف دمانس بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت (1) در طبقه­‌بندی بین‌­المللی بیماری­‌ها (2) عبارت است از «نشانه­‌هایی (به دلیل بیماری مغز معمولاً از نوع پیشرونده یا عروقی) است که در آن اختلال عملکردهای قشری عالی چندگانه وجود دارد از جمله حافظه، تفکر، جهت­­‌یابی، درک، محاسبه، ظرفیت یادگیری، زبان و قضاوت. اختلالات عملکرد شناختی معمولاً با نقص در کنترل هیجان، رفتارهای اجتماعی یا انگیزه روی می­‌دهد.

    اختلالات دمانس به گونه­‌های متفاوتی طبقه­‌بندی می­‌شود. دمانس از نوع آلزهایمر، شایع‌­ترین نوع دمانس است.

    محققان عوامل خطر برای دمانس را به شرح زیر ارائه کرده­‌اند:

1- سن

2- ژنتیک و سابقه خانوادگی

3- مصرف سیگار و مشروبات الکلی

4- تصلب شرائین

5- کلسترول بالا

6- امینواسیدها

7- دیابت

8- اختلال شناختی خفیف (افراد بالای 65 سال که اختلال شناختی خفیف دارند طی 3 سال به دمانس مبتلا می­‌شوند).

برای اینکه بیماری آلزهایمر را به خوبی بشناسیم باید از مغز شناخت کافی داشته باشیم. یعنی در مورد اینکه مغز چگونه کار می­‌کند و در روند افزایش سن چه تغییراتی در مغز روی می­‌دهد. مغز اندام قابل توجهی است. ظاهراً بدون هیچ تلاشی مغز به ما اجازه می‌­دهد تا کارهای روزمره زندگی را انجام دهیم. یعنی بسیاری از عملکردهای بدن مانند نفس کشیدن، گردش خون و هضم غذا را بدون آنکه چیزی در مورد آن بدانیم، مدیریت می­‌کند. همچنین تمام کارهایی که آگاهانه انجام می‌­دهیم نیز تحت نظر مغز انجام می­‌شود. به دلیل فرایندهای شیمیایی و الکتریکی که در مغز روی می‌­دهد، ما قادر به صحبت کردن، شنیدن، دیدن، حرکت کردن، به خاطر آوردن، تجربه کردن هیجانات و تصمیم­‌گیری هستیم. مغز از قسمت­های زیادی تشکیل شده است که هر قسمت مسئول یک نوع عملکرد است. دو نیم‌کره مغز تقریباً 85 درصد مغز را تشکیل می­‌دهد. دانشمندان بر این باورند که دو نیم‌کره در اینکه چه وظیفه‌ای دارند خیلی با هم تفاوت ندارند (مثل مفهوم موضوعات منطقی در مقابل موضوعات هنری). اما در چگونگی پردازش اطلاعات متفاوتند. نیمکره چپ ظاهراً روی جزئیات مسائل متمرکز است (مانند تشخیص چهره افراد در شلوغی خیابان) و نیم‌کره راست بر روی زمینه­‌های گسترده تمرکز دارد. مانند وضعیت اشیاء در فضا. نیم‌کره‌­های مغز از غشای بیرونی به نام کورتکس پوشیده شده است. مغز اطلاعات حسی را از جهان اطراف دریافت و پردازش می‌­کند، حرکت اختیاری را کنترل و عملکردهای شناختی مانند تفکر، یادگیری، صحبت کردن، به یاد آوردن و تصمیم­‌گیری را تنظیم می‌­کند.

مغز انسان یکی از بزرگترین و پیچیده­‌ترین عضو بدن است که تمام عملکردهای بدن را کنترل و اطلاعات جهان خارج را تفسیر می­‌کند. هوش، خلاقیت، هیجان و حافظه از مواردی است که تحت فرمان مغز عمل می‌­کنند. مغز ارگانی است که اطلاعات (پیام‌­ها) را از طریق حواس پنج‌گانه از جهان اطراف دریافت می­‌کند و این پیام­‌ها را به روشی که برای ما معنی و مفهوم داشته باشد تنظیم و اطلاعات حاصل از این پیام­‌ها را در حافظه ذخیره می­‌کند. مغز بین 50 تا 100 میلیارد نرون یا سلول عصبی دارد که 1000 تریلیون ارتباط عصبی بین سلولی را ایجاد می­‌کند. پیچیدگی مغز هم خوب است و هم بد. از یک طرف صدمه به یک قسمت از مغز ممکن است تاثیر زیادی روی قسمت­های دیگر داشته باشد و از طرف دیگر مغز قادر است زمانی که نقصانی به وجود آید تا اندازه‌­ای این نقصان را جبران کند.

در دهه‌­های اخیر پژوهشگران درباره رویدادهایی که در مغز بیماران آسیب دیده عصبی مانند پارکینسون، آلزهایمر یا سایر دمانس­ها دیده شده دانش زیادی کسب کرده‌اند. یافته­‌های آنها در مورد تغییرات مغز در روند پیر شدن افراد سالم مسائل زیادی را آشکار کرد. محققان در حال بررسی تغییرات مرتبط با روند پیر شدن هستند به این امید که بتوانند بیشتر در مورد این فرایند آگاهی یابند و کاستی‌­های دانش مربوط به مراحل اولیه آلزهایمر را جبران کنند. یافته‌­ها، محققان را بر این باور سوق داد که کاهش عمده در توانایی‌­های ذهنی با سن افراد اجتناب‌ناپذیر نیست. با افزایش شواهد توانایی­‌های انطباقی یا شکل‌­پذیری مغز سالمندان، امید بر این است که سالمندان بتوانند کارهایی انجام دهند تا عملکرد مغز خود را در فرایند پیر شدن به خوبی تقویت و حفظ کنند. عوامل تاثیرگذار متفاوت مانند شیوه زندگی، سلامت همه جانبه، محیط و ژن نقش مهمی در این امر دارد.

روند پیر شدن مغز به دلیل تغییرات پاتوفیزیولوژی در طی زندگی هر فردی صورت می­‌گیرد. در روند سالمندی توانایی‌­های شناختی کاهش می­‌یابد. اگرچه این کاهش به صورت اختلال در فعالیت­‌های روزمره ظاهر نمی‌شود، به صورت تدریجی و نامحسوس وجود دارد. کاهش شناختی با تفاوت­‌های فردی در سالمندی مرتبط است. برای بعضی از سالمندان این کاهش شناختی خفیف است و این سئوالی است که محققان در پی پاسخ به آن هستند یعنی به چه دلیل بعضی افراد در روند پیر شدن از نظر شناختی سالم می­‌مانند اما بعضی دیگر به دمانس یا ناتوانی شناختی دچار می­‌شوند. این مسئله به ذخیره شناختی (3) آنان مرتبط است. ذخیره شناختی به توانایی مغز در انجام فعالیت‌­ها در زمانی که بعضی از عملکردها مختل می­‌شود برمی­‌گردد. ذخیره شناختی یعنی توانایی بهینه‌سازی یا بالا بردن عملکرد از طریق به کارگیری شبکه‌های مغز. ذخیره شناختی باعث می‌­شود افرادی که از هوش، تحصیلات و شغل خوبی برخوردار هستند بهتر بتوانند صدمات مغزی را پایدار کنند قبل از آنکه نشانه‌­هایی از نقصان در عملکردشان دیده شود.­ کاهش توانایی شناختی ممکن است در توجه یا در کارهای چندگانه صورت گیرد. فعالیت‌­هایی مانند مهارت رانندگی، توانایی حفظ اطلاعات چندگانه در ذهن به طور همزمان و حافظه، کاهش می‌­یابد. مهارت­‌های زبانی طی سال­های جوانی پیشرفت می­‌کند و در بزرگسالی حفظ می­‌شود. اما بازیابی اسم یا یک کلمه خاص و آشنا در بزرگسالی کند می­‌شود. درک بینایی و توانایی اسکن کردن و روابط مکانی با افزایش سن کاهش می­‌یابد. عملکردهای اجرایی مانند مفهوم‌­سازی مشکل، تصمیم­‌گیری مناسب و برنامه‌­ریزی و انجام اعمال در سالمندی کاهش می­‌یابد. در مقابل این کاهش­‌ها، واژگان در میا‌ن‌سالی افزایش و مهارت­‌های شناختی مرتبط با سن با کسب تجربه تقویت می­‌شود. از جمله موقعیت‌­هایی که به استدلال و قضاوت نیاز داشته باشد. همچنین سالمندان غالباً چارچوب بهتری از موقعیت‌­ها یا رویدادها را نسبت به جوان­ترها دارند زیرا تجربه و آرامش هیجانی بیشتری دارند.

تفاوت دمانس و سالمندی طبیعی و سالم

وقتی فردی رو به سالمندی است تغییرات مشخص و قابل پیش‌­بینی روی می‌­دهد که نسبت به سن، طبیعی و معمول است. بدن انسان مانند هر ساختار دیگری در دنیا در معرض صدمه است. عوامل زیادی وجود دارد که موجب تخریب عادی در بدن می­‌شود. یکی از مهمترین آن عامل تغییر ژن است. برخلاف دمانس به مفهوم سالمندی سالم و طبیعی کمتر توجه شده است و معمولاً با اصطلاحاتی مانند اختلال حافظه مرتبط با سن، کاهش شناختی مربوط به روند پیرشدن و فراموشی سالمندی نشان داده می­‌شود. در سالمندی طبیعی هوش سیال (4) یعنی تفکر، یادگیری و به یادآوری اطلاعات رو به کاهش است. حافظه کوتاه مدت به تدریج کم رنگ می­‌شود اما در مقایسه با فردی که دمانس دارد و کل رویداد را که تجربه کرده است، فراموش می‌­کند، سالمند سالم تنها بخشی از آن رویداد را فراموش خواهد کرد. مثلاً اگر بیمار دمانسی، بودن در سینما را به طور کلی فراموش کرده باشد، سالمند سالم تنها بخشی از فیلم دیده شده را فراموش خواهد کرد. برای سالمند سالم یادگیری مطالب جدید و توانایی حل مسائل جدید دشوار و سرعت پردازش ذهنی کاهش خواهد یافت. همچنین یافتن واژه و به یادآوری نام به دشواری خواهد بود (دراپر 2004: 2-5). در واقع تفاوت در این است که در انواع دمانس از جمله آلزهایمر، روند بیماری باعث می­‌شود تا تعداد زیادی از سلول­های عصبی عملکرد خود را متوقف و ارتباط خود را با سلول‌­های عصبی دیگر کمتر کنند و در نهایت از بین بروند. در مقابل روند پیری عادی منجر به از بین رفتن تعداد زیادی از سلول­های عصبی در مغز نمی­‌شود.

مدیریت دمانس به ویژه آلزهایمر

امروزه مدیریت دمانس به تلاشی چند جانبه تبدیل شده است. متخصصان و مراقبان بهداشتی به طور همزمان در  مورد این بیماری و اثرات ناشی از آن در جامعه در حال فعالیت هستند. پژوهشگران در فکر رویکردهایی برای ارائه روش­هایی بین رشته‌­ای و چندرشته­‌ای هستند تا بتوانند مدیریت دمانس را منسجم نمایند. پزشکان متخصص سالمندی و متخصصان سالمندشناسی در تلاشند تا آموزش‌­هایی را برای حمایت خانواده­‌های بیماران مبتلا به دمانس به ویژه آلزهایمر ارائه دهند. این آموزش‌­ها در چارچوب برنامه‌­های بین رشته‌­ای ارائه می‌­شود. این برنامه‌­ها شامل آموزش برای درمانگران (درمان دارویی) و مراقبان (پرستاری، امور رفاهی) است تا بیماران و خانواده‌­های آنان بهتر با این مشکل آشنا شوند.

دمانس و به ویژه بیماری آلزهایمر به یکی از نمونه‌­های بارز بیماری در دنیای سالمندان ما تبدیل شده است و تهدیدی بر سلامت جامعه به شمار می‌­آید. بیماری آلزهایمر بر خلاف بسیاری از بیماری­‌های دیگر نه تنها بر افراد رنجور و ضعیف تاثیر می‌­گذارد، بار مالی و عاطفی سنگینی بر خانواده و نزدیکان او و نیز جامعه تحمیل می­‌کند. تمام درمان­‌های تایید شده تنها عملکردهای شناختی این بیماران را افزایش می­‌دهد. اینکه چگونه بیماری آلزهایمر شروع می‌شود هنوز اطلاعی از آن در دست نیست، اما می­‌دانیم که صدمات مغز 10 تا 20 سال قبل از آنکه هر گونه مشکلی مشاهده شود شروع شده است.