شعر پروین سراسر حکمت و اندیشه است

یادداشتی از دکتر فاطمه راکعی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به‌مناسبت 25 اسفندماه، بزرگداشت پروین اعتصامی:

جایگاه وزین پروین اعتصامی در تاریخ ادبیات کشورمان بر کسی پوشیده نیست، گرچه متأسفانه در دوره حیات ایشان، دقیقاً به‌دلیل ارزش ادبی بالا، استحکام زبان و وزانت آثار وی، کسانی وجود شاعری به نام پروین اعتصامی را منکر شدند و آثار او را به مرد یا مردانی نسبت دادند، چون لااقل تا آن زمان، زنی به این اندازه در ادبیات فارسی ندرخشیده بود. آثار شعری پروین نه‌تنها همتا و هم‌وزن دیگر شاعران مرد، بلکه برتر از آثار برخی از آنان بود. بنابراین عده‌ای نمی‌تواستند یا نمی‌خواستند این واقعیت را بپذیرند که البته راه به جایی نبردند.

اما آن چه شعر پروین را ماندگار و به‌عنوان یک واقعیت نامتزلزل در ادبیات فارسی تثبیت کرد، این است که پروین به‌لحاظ شعر و شخصیت، هر دو، ممتاز است. همان‌طور که می‌دانیم، متأسفانه برخی‌ از شاعران یا هنرمندان برجسته هستند که به‌لحاظ نوع زندگی فردی و اجتماعی، تجانس و هماهنگی لازم بین آثار و شخصیت آنان به‌چشم نمی‌خورد، اما آثار پروین از این حیث کاملاً هماهنگ و درواقع، انعکاس حقیقی روح، ضمیر، تفکر و تعقل آن شخصیت معنوی و اخلاقی است. شعر پروین سراسر حکمت و اندیشه است؛ دلسوزی مادرانه و زنانه در شعر او موج می‌زند؛ گستره هم‌دلی و غم‌خواری او از یک پیرزن رنج‌کشیده تا یک کودک یتیم و از یک پرنده آشیان از دست‌داده، تا یک گربه بی‌پناه را در بر می‌گیرد. پروین نگاه اجتماعی بسیار قوی دارد و منتقد اجتماعی است. علاوه بر معنویت و اخلاق که در کلام وی ساری و جاری است، پند، اندرز و حکمتی که در اکثر قطعات او به‌چشم می‌خورد، اعتباری خاص به آثارش بخشیده، که نوع کار او را از بسیاری از شاعران متمایز می‌سازد. نکته دیگری که در مورد شعر پروین باید گفت، این است که اگر در آثار وی به اشعار عاشقانه و عاطفی، به مفهومی که در ادبیات ما مطرح است، کمتر برمی‌خوریم، به این دلیل است که پروین از نظر تربیت و نوع فرهنگ خانوادگی و هم‌چنین شخصیت وزین فرهنگی پدرش، که تأثیرگذار بر شخصیت وی بوده، تمایلی برای بیان احساسات و عواطف شخصی خود در شعر نداشته است.

کسانی که ملاک زنانگی شعر را تنها بیان عریان احساسات و عواطف زنان می‌دانند، آثار پروین را فاقد زبان زنانه می‌خوانند، زیرا برای آن‌ها، بازگویی احساس و عواطف عریان توسط زنان، ملاک زبان زنانه در شعر است. واقعیت این است که فارغ از این کلیشه‌ها، که گاه رنگ و لعاب علمی و معاصر به آنها داده می‌شود. زبان پروین کاملاً زنانه است، زیرا عواطف و احساسات زنانه در شعر او موج می‌زند و همین است که آثارش را این همه تأثیرگذار کرده است.

تنها شعر صمیمی و جوشیده از جان یک زن می‌تواند درد و رنج یک گربه آواره، یک مرغک بی‌آشیان و یک یتیم یا پیرزنی را تا این حد تأثیرگذار بیان کند. مکالماتی که وی به‌صورت دراماتیک بین حبوبات مختلف، وسایل آشپزخانه، نخ و سوزن و امثال آن‌ها برقرار می‌کند، تا حکایت و اندرزی به جامعه منتقل شود، همه حاکی از زبان و شعر زنانه پروین است؛ چرا که همه این‌ها چیزهایی است که عموماً زنان با آن‌ها سروکار دارند. به عقیده نگارنده، پروین اعتصامی آن‌قدر ذهنش درگیر مسائل اجتماعی و انسانی و اندیشه‌های فلسفی و اخلاقی بوده، که شعرهایش مشحون از این قضایاست. در هر حال، شعر و شخصیت پروین چیزی نیست که انکار، یا با گذشت زمان به فراموشی سپرده شود. بی‌تردید او یکی از بزرگترین شاعران در تاریخ ادبیات گران‌سنگ ایران است.