نگاهی به پیشینه و کارنامه کاربردی‌سازی پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی در پژوهشگاه

دکتر الهام ابراهیمی (عضو هیأت علمی گروه مدیریت و مدیر نوآوری و کاربردی‌سازی پژوهش‌های علوم انسانی) با نگاهی به پیشینه و کارنامه کاربردی‌سازی پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی یادداشتی نگاشته و در این خصوص نکاتی را شرح داده است که در ادامه متن کامل این یادداشت از نظرتان می‌گذرد: 

توجه به کاربرد و کاربردی‌سازی پژوهش‌ها، یکی از راهبردهای گذار دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها از نسل نخستِ آموزش‌محوری و نسل دومِ پژوهش‌محوری به نسل‌های سوم و چهارمِ کارآفرینی و سیاست‌گذاری است. مناقشه بر سر موضوع کاربردی‌سازی علم و به‌ویژه علوم انسانی و اجتماعی، از دیرباز وجود داشته و کماکان نیز منتقدان، دلایلی در این باب دارند. هرچند امروزه شاید دیگر بحث بر سرِ «چرایی» این موضوع نباشد و «چگونگی» منظر اصلی نگریستن به این مهم به شمار آید. مباحثات رایج در باب تقلیل و فروکاست علوم انسانی و اجتماعی از طریق کاربردی شدن، تا حدی موضوعیت خود را از دست داده‌ و آنچه محور گفت‌وگوهای اندیشمندان این حوزه است، صورت‌بندیِ الگوها، اتکا بر رویکردها و یافتن راهکارهای عالمانه برای برقراری ارتباط میان پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی با نیازهای ذی‌نفعان در جامعه و صنعت است.
البته این یادداشت با هدف اثبات رجحانِ پژوهش‌های کاربردی بر پژوهش‌های نظری یا بالعکس نگارش نشده؛ چراکه بر دو فرض اساسی اتکا دارد. نخست؛ پیش‌نیاز انجام هرگونه پژوهش کاربردی، نظریه‌پردازی یا دست‌کم ابتنابر پژوهش‌های نظری است. دوم؛ رشته‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی هریک اقتضائات خاص خود را در بحث کاربرد دارند؛ به‌گونه‌ای که ارائه یک نسخه واحد برای کاربردپذیری این علوم بدون شک راه‌گشا نخواهد بود. با تبیین این پیش‌فرض‌ها، در ادامه مقدمه‌ای کوتاه ازگذار و جهت‌گیری پژوهشگاه در بحث کاربردی‌سازی، برخی مستندات و سیاست‌گذاری‌های فرادستی و اقدامات تسهیل‌گر در این زمینه ارائه می‌شود.

کتاب «درآمدی بر کاربردی‌سازی علوم انسانی در ایران»
نگرش متمایز به بحث کاربردی‌سازی پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌عنوان بزرگ‌ترین پژوهشگاه علوم انسانی در کشور، محصول چند رخداد مهم بود که در ادامه اجمالاً از نظر می‌گذرد. همزمان با اتخاذ رویکرد جدید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مبنی بر تشویق و تمهید کاربردی‌کردن پژوهش‌های انجام شده در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور و شکل‌گیری دفتر ارتباط با جامعه و صنعت در وزارت عتف، در مهرماه ۱۳۹۳، پژوهشکده‌ای با عنوان «پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی کاربردی» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تأسیس شد. در بدو تأسیس، اهتمام پژوهشکده، بر فرهنگ‌سازی از طریق گفت‌وگو و برگزاری نشست‌هایی در باب چیستی و چرایی، فرصت‌ها و تهدیدها، مشکلات و چالش‌ها و ارائه برخی تجارب دانشگاه‌های داخل و خارج از کشور در این زمینه بود که در قالب کتاب «درآمدی بر کاربردی‌سازی علوم انسانی در ایران» منتشر شد.

به‌تدریج با نهادینه شدن لزوم توجه به این مبحث در سطح کشور و تقویت و توسعه مکانیسم‌ها و زیرساخت‌های انجام این طرح‌ها و حتی الزامات آیین‌نامه‌های فرادستی مانند آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیأت علمی، تعداد طرح‌های کاربردی و کارفرمایی که توسط اعضای هیأت علمی پژوهشگاه در رشته‌های مختلف انجام می‌شدند نیز افزایش یافت. «آیین‌نامه کاربردی‌سازی طرح‌های علوم انسانی و اجتماعی» در دی‌ماه 1397 به تصویب هیأت امنای پژوهشگاه رسید و پس از آن برای ایجاد هم‌راستایی و هماهنگی در به انجام رساندن طرح‌های کارفرمایی، مبنای کار قرار گرفت. در سال 1398 در پی بازآرایی ساختار سازمانی پژوهشگاه، این پژوهشکده جایگاه خود را به یک مدیریت با عنوان «مدیریت نوآوری و کاربردی‌سازی پژوهش‌های علوم انسانی» ذیل معاونت کاربردی‌سازی علوم انسانی و فرهنگی داد. این توسعه ساختاری در قالب مدیریتی با ظرفیت‌های بیشتر، برون‌دادهای متعدد و متکثری نیز به همراه داشت. روند صعودی طرح‌های کاربردی و کارفرمایی پژوهشگاه و درگیر ساختن اعضای هیأت علمی تمامی پژوهشکده‌ها، گواهی بر همین مدعاست. پیوستن بنیاد دانشنامه‌نگاری در قالب پژوهشکده دانشنامه‌نگاری به پژوهشگاه نیز به این رشد کمّی و کیفی کمک شایان توجهی کرد.

طی سال‌های 1398 تا 1400 تلاش‌های زیرساختی و کارکردی دیگری برای تقویت طرح‌های پژوهشی کاربردی و ذی‌نفع‌محور انجام شد که اهمّ آن‌ها عبارتند از:
1. بازنگری آیین‌نامه کاربردی‌سازی طرح‌های علوم انسانی و اجتماعی در تیرماه 1399 مطابق با سند الزامات انعقاد قراردادهای تحقیقاتی مؤسسات آموزشی، پژوهشی و فناوری وزارت علوم تحقیقات و فناوری به‌منظور قاعده‌مند کردن و مطابقت با اسناد بالادستی
2. تدوین و اجرای شیوه‌نامه‌های حمایتی و تشویقی برای مجریان طرح‌ها از طریق برقراری پیوند میان آیین‌نامه طرح‌های کارفرمایی با دیگر آیین‌نامه‌های پژوهشگاه مانند نظام‌نامه پژوهشی، آیین‌نامه ترفیع، آیین‌نامه گرنت و شیوه‌نامه انتخاب پژوهشگر برتر
3. بهره‌برداری از سامانه‌های توسعه‌یافته توسط وزارت علوم تحقیقات و فناوری از جمله سامانه ساتع و سامانه ساجد برای اطلاع‌رسانی اولویت‌های پژوهشی جامعه و صنعت به اعضای هیأت علمی پژوهشگاه
4. طراحی و توسعه سامانه «تاک» به عنوان سامانه داخلی پژوهشگاه با اولویت اطلاع‌رسانی اولویت‌های پژوهشی و فرصت‌های مطالعاتی جامعه و صنعت به اعضای هیأت علمی پژوهشگاه

5. کسب گواهی صلاحیت ارزیابی شایستگی‌های عمومی مدیران دستگاه‌های اجرایی توسط پژوهشگاه از سازمان امور اداری و استخدامی کشور
6. ثبت طرح‌های پژوهشی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه در سامانه ارزیابی فناوری ایران (سافا) به‌منظور ارزیابی فناوری‌ها و اختراعات با اعطای سطوح آمادگی (TRL آمادگی توانمندی فناوران)
7. برگزاری کارگاه‌های آموزشی تدوین طرح‌نامه به عنوان ورودی طرح‌های کاربردی و کارفرمایی برای اعضای هیأت علمی و دانشجویان پژوهشگاه و نیز برگزاری کارگاه نگارش گزارش‌های راهبردی به عنوان خروجی طرح‌های کاربردی و کارفرمایی
8. برگزاری نشست‌هایی برای آشنایی اعضای هیأت علمی با آیین‌نامه و شیوه‌نامه اجرایی ارتقای مرتبه اعضای هیأت علمی موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی در ارتباط با طرح‌های کاربردی و کارفرمایی
9. برگزاری نشست‌ها و سخنرانی‌هایی برای تسهیم تجارب پژوهشگاه با دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور با حضور معاونت پژوهش و فناوری و دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم تحقیقات و فناوری، دانشگاه علامه طباطبایی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی
10.  برگزاری دو دوره نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی، فناوری و فن بازار و رونمایی از طرح‌های کاربردی پژوهشگاه
11.  برگزاری سلسله نشت‌هایی با عنوان جایگاه علوم انسانی و اجتماعی در پشتیبانی و رفع موانع تولید

تأکید مقام معظم رهبری بر «علمِ نافع»
شاید مهم‏ترین برونداد تلاش‌های صورت گرفته در این زمینه، نهادینه شدن فرهنگ کاربردی‌سازی و تلطیف نگاه‌ها نسبت به فلسفه وجودی این گونه طرح‌ها باشد. افزایش آمار طرح‌های کاربردی پژوهشگاه و مشارکت اعضای هیأت علمی پژوهشکده‌های مختلف پژوهشگاه در این طرح‌ها می‌تواند به تقویت جایگاه بزرگ‌ترین نهاد علمی کشور در حوزه علوم انسانی و اجتماعی کمک شایان توجهی کند. به‌رغم پیشینه بیش از پنجاه ساله پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کاربردی‌سازی پژوهش‌های پژوهشگاه سابقه‌ای کوتاه‌تر از ده سال دارد و این نشان می‌دهد، هنوز در ابتدای این مسیر پر فراز و فرود هستیم. تأکید مقام معظم رهبری بر «علمِ نافع» به‌مثابه علمی که مسائل جامعه و کشور را حل می‌کند و حمایت جدی وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری بر لزوم انجام تحقیقات کاربردی با هدف «ظهور نقش نهاد علم در جامعه» می‌تواند مقوّم حرکت مستمر پژوهشگاه در راستای تحقق این هدف والا باشد. پایان/