گزارش نشست «نقد کتاب اقتصاد اسلامی و کووید-۱۹»

گزارش نشست «نقد کتاب اقتصاد اسلامی و کووید-19»

نشست «نقد کتاب اقتصاد اسلامی و کووید-19» 25 شهریورماه 1400، به همت گروه اقتصاد شورای بررسی متون و کتب علوم انسانیِ پژوهشگاه برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر سیدمحمدرضا امیری طهرانی‌زاده، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به معرفی و نقد کتاب « اقتصاد اسلامی و کووید19؛ پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و علمیِ یک همه‌گیری جهانی اثر چوهدری؛ انتشارات روتلج، 2021» پرداخت.
امیری طهرانی‌زاده درباره‌ی نویسنده‌ی کتاب گفت: «مسعود العالم چوهدری» یکی از معدود محققان در زمینه‌ی تأمین مالی و اقتصاد اسلامی است که آثار او در مراکز علمی غربی و اسلامی هر دو شناخته شده است و نقش تعیین کننده‌ای در معرفی رشته‌های تأمین مالی و اقتصاد اسلامی داشته است. او از نخستین آکادمیسین‌هایی بود که طی 40 سال گذشته به مبانی معرفت شناختی اقتصاد و تأمین مالی اسلامی پرداخته است. او تاکنون بیش از 100 مقاله و 30  کتاب به چاپ رسانده است که از سوی ناشران معتبر بین‌المللی منتشر شده‌اند، آثاری همچون؛ روتلج، مک میلان، اشپرینگر فرلاگ، ادوارد الگار، کلوور آکادمیک، سیج، کگان پاول، تیلور اند فرانسیس، نیوپالگریو، و کیمبریج اسکالرز.  
او صاحب کرسی بین‌المللی اقتصاد اسلامی و تأمین مالی در دانشکده‌ی اقتصاد دانشگاه تری‌ساکتی در جاکارتای اندونزی است و تاکنون در مراکز علمی معتبری همچون؛ دانشگاه تورنتو، کیپ برتون (کانادا)، یونیورسیتی کالج کانادا، دانشگاه ملی عمان، دانشگاه آکسفورد، دانشگاه ملک فهد، دانشگاه ملک عبدالعزیز جده، دانشگاه ملی مالزی، دانشگاه رگینا، دانشگاه ترنت، دانشگاه کارلتون و دانشگاه دنوور به آموزش و پژوهش پرداخته و در برنامه‌ی تأمین مالی و سرمایه‌گذاری اسلامی در دانشگاه هاروارد مشارکت داشته است. او طی 36 سال فعالیت آموزشی ده‌ها دانشجوی دکتری و کارشناسی ارشد را راهنمایی کرده است و مؤسسات علمی متعددی را تأسیس کرده است.
ایشان درمورد اید‌ه‌ی روش‌شناسی توحیدی و وحدت دانش در این اثر افزود: پیامدهای همه‌گیری کووید-19 به آسیب بهداشتی و سلامتی محدود نمی‌شود و بلکه آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی پرشمار و متنوعی هم دارد. برای نمونه ویرانی اقتصادی و تشدید فقر، محرومیت، نابرابری و فلاکت به ویژه میان کشورهای درحال توسعه است.
ایشان سپس به معرفی الگوی پیشنهادی چوهدری درباب کنترل کووید-19 اشاره می‌کند: چوهدری به جای صرفِ درمان کووید از نظر پزشکی، الگوی جامعی را به نام مدلِ شامل یا فراگیرِ اخلاقیِ علمی-اقتصادی-اجتماعی پیشنهاد می‌کند. مقول‌ه‌ی ربط و پیونددهند‌ه‌ی میان حوزه‌های علم، اقتصاد و جامعه، فراگیری اخلاقیِ علمی-اقتصادی-اجتماعی است که به معنای کنش متقابل یا هم‌کنشی، جامعیت، و روابط متقابلِ یادگیری تکاملی میان این سیستم‌های میان‌رشته‌ای تفکر، از طریق توضیح چندگانه و درعین حال وحدت‌یافته است؛ چنین وحدت‌بخشیِ روش‌شناختی بین میان‌رشته‌ای‌ها به واسط‌ه‌ی معرفتِ وحدتِ دانش کامل می‌شود. این وحدتِ دانش از اصل توحید استنتاج می‌شود که خودش را در به هم پیوستگیِ فراگیرِ اخلاقی در علم، اقتصاد و جامعه در جهان-سیستم نشان می‌دهد. این رویکرد از سویی چندگانه است به دلیل رویکرد میان رشته‌ای علمی، اقتصادی، اجتماعی؛ و از سوی دیگر وحدت یافته است به دلیل فراگیر آموزه‌های اخلاقی. این جهان‌بینیِ معرفتی و روش‌شناختی، اصل شناخت بنیادین و جامع مربوط به جزئیات میان‌رشته‌ای دربار‌ه‌ی «همه چیز» است. چوهدری یادآور می‌شود که یک حادثه‌ی پاندمی یا همه‌گیری دارای ماهیت میان‌رشته‌ای است. و علم، اقتصاد و جامعه ریش‌ه‌ی این پاندمی و پیامدهای آن را بر اساس چارچوب معرفت‌شناسی وحدتِ دانش می‌تواند بشناسد وخواهد شناخت. از این رو منشأ هستی‌شناسی توحیدی باید به زبانِ جهان‌بینی و دانش یگانه و جهان‌روا صورت‌بندی، کاربردی شود.
استادیار پژوهشکده‌ی اقتصاد در ادامه افزود: این روش‌شناسی از نظر چوهدری تنها راه دست‌یابی به هدف سعادت انسان توسط مدلِ فراگیریِ اخلاقیِ علم-اقتصاد-جامعه برای درمان و کنترل همه‌گیری کووید-19 و دیگر همه‌گیری‌ها در آینده است. چوهدری با اشاره به وضعیت اسف‌بار جهان، معتقد است که هم‌زمان با این همه‌گیری جسمی، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی متنوعی همانند خودِ این همه‌گیری در جهان وجود دارد؛ هم‌‌چون وجود شوم فقر جهانی، زیان‌های گسترد‌ه‌ی مالی ناشی از عدم پرداخت وام‌ها، محرومیت انسانی، نابرابری، بیکاری، بیماری مزمن اقتصادی و اجتماعی و غیره که به کمک این مدل قابل درمان است.
نویسنده‌ی این اثر همچنین در کنار رعایت سفارش‌های پزشکی و بهداشتی هم‌چون؛ 14 روز قرنطینه، شست‌وشوی دست‌ها با صابون و ضدعفونی کننده، رعایت فاصله‌ی اجتماعی و زدن ماسک، رفتارهای عبادی و اخلاقیِ فراگیر در زمینه‌های علم-اقتصاد-جامعه را نیز توصیه می‌کند. او معتقد است که در دوران پساکرونا، همکاری جهانی براساس اخلاق برای سعادت مشترک جهانیان و پایداری آن به برطرف شدن بیماری‌های اجتماعی، اقتصادی و علمی خواهد انجامید. نمونه‌ای از اخلاق فراگیر؛ زهد، انسانیت و پاکیزگی است. این صفات از طریق ارزش‌های اخلاقی دربار‌ه‌ی محیط زیست، مصرف، پاکیزگی و مسئولیت‌ اجتماعی به کنترل پاندمی می‌انجامد.

در ادامه دکتر منصور زراءنژاد، استاد اقتصاد دانشگاه چمران؛ در معرفی و نقد بخش دوم کتاب، گفت: در فصل پنجم کتاب با عنوان «مدل کلی جامعیت اخلاقی علم-اقتصاد- جامعه در نظام پیچیده‌ی همه‌گیری» به یک نظریه‌ی ریاضی در مورد فرایند یادگیری تکاملی اشاره می‌شود تا بتواند از آن به عنوان یک مدل جهانی و منحصر به‌فرد برای مطالعه‌ی مسائل و مشکلات در همه‌ی زمینه‌ها مورد استفاده کرد. امروزه روش‌شناسی و مدل‌های بررسی مسائل اقتصادی اجتماعی در قالب علم هم کارآمد نیست و هم برخلاف جهان بینی معرفتی وحدت دانش و اخلاقی‌مدار در فهم جهان هستی است. قاعدتاً باید درباره‌ی وجود روابط سازمان‌یافته بین روح، ذهن و ماده نظریه‌ای وجود داشته باشد که بتواند نظام علمی اجتماعی را یک‌پارچه و به صورت «همه‌چیزی» در نظر بگیرد. درحالی که چنین نظریه‌ای به نام «همه‌چیز» در علوم طبیعی وجود دارد. از این‌رو، مدل ابتکاری خود را برای مبارزه با بلاهای واگیر مانند فقر، محرومیت، نابرابری، و کوید ۱۹معرفی و پیشنهاد می‌کند. این مدل تحت عنوان جامعیت اخلاقی علم-اقتصاد-جامعه است و یک چاچوب نظریه‌ی «همه‌چیز» جدیدی برای علم در حوزه‌ی اقتصاد و جامعه معرفی می‌کند که در آن علم یک‌پارچه، تعاملی و تکاملی است و از جهان‌بینی توحیدی حاکم بر همه‌ی نظام هستی (از جمله علم) نشأت می‌گیرد و در چارجوب اخلاق درون‌زا نمود و تعین می‌یابد.
استاد اقتصاد دانشگاه شهید چمران در تبیین این مدل اضافه کرد: در این مدل روابط بین متغیرها غیرخطی، ماهیتاً چند رشته‌ای، پیچیده و دارای وحدت ذاتی است با استفاده از ریاضیات پیشرفته، بیان و فرمول‌بندی می‌شود. این روش‌شناسی توحیدی جامع اخلاق محور علم، نظام آموزشی متمایز و منحصر به‌فرد طلب می‌کند. تاکنون فلسفه‌ی دانش و آموزش و پرورش جهان از ویژگی توحیدی و جامعیت اخلاقی برخوردار نبوده است زیرا بر مبنای تفکر نئوکلاسیک تجلی یافته در جدایی علم از نگرش توحیدی و حاکمیت اخلاق استوار بوده است.
زراءنژاد در ادامه به تبیین راه حل‌های پیشنهادی چوهدری در کنترل همه گیری کووید-19 پرداخت و تأکید کرد: نویسنده به لزوم اصلاحات در نظام آموزشی برای غلبه بر بحران همه‌گیری کووید 19 می‌پردازد و شواهدی ارائه می‌کند که حاکی از این است که این نظام از علل موجد همه‌گیری کوید ۱۹ است و برای غلبه بر این بحران نارکارآمدی است. نویسنده معتقد است که اگر روش‌شناسی علم و ساختار مدل‌ها بر اساس چهار اصل اساسی اسلام: یعنی حق الدین (آزادی دین بر اساس احترام به هویت مشترک در ذات همه ادیان جهان)، حق النفس (احترام به مقدسات فردی نشأت گرفته از خدا)، حق النصر (احترام و یاری رساندن به جامعه بشری)، و حق المحید (احترام به محیط زیست به دلیل وحدت انسان و طبیعت در نظام الهی) بنا شود، عدالت در سرتاسر جهان برقرار خواهد شد.
همچنین مؤلف از تعریف و فرمول‌بندی ریاضی تابع سعادت انسانی استفاده کرده، به تفاوت ماهوی میان این رویکرد جدید و رویکردهای نئوکلاسیک پرداخت و در پایان سخنانش تصریح کرد: در آینده امکان کنترل و درمان این همه‌گیری در شکل کلی آن با رویکرد روش‌شناسی موجود امکان پذیر نیست. جهان در آینده تحمل چنین همه‌گیری را ندارد. این همه‌گیری‌ها حاصل عدم توجه به اخلاق و معنویت است. قرآن راه روش را توحید و اخلاق و هم‌دری و اخوت بین انسان‌ها می‌داند.
عضو گروه اقتصاد شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در نقد این کتاب و در پایان سخنرانی تأکید می‌کند: نویسنده با انتشار این کتاب یک افق جدید در برابر جامعه باز کرده‌اند و نقش و تأثیر توحید و اخلاق در هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی‌، روش‌شناسی، و مدل‌سازی ایجاد شده که این اقدام بسیار ارزشمندی‌ست. در این اثر نکاتی دیده می‌شود که لازم به یادآوری است که از جمله‌ی آنها به چند مورد به‌اختصار اشاره می‌کنم: برخلاف این‌که این کتاب به‌عنوان اقتصاد اسلامی است، هیچ جا از تعریف اقتصاد اسلامی و به تبیین ارتباط منطقی و روشن آن با موضوع پرداخته نشده است. برخلاف عنوان کتاب، همه‌گیری کوید ۱۹ درکنار سایر همه‌گیری‌ها مانند فقر، نابرابری، محرومیت و تخریب محیط زیست توجه ویژه از بعد اقتصادی و اجتماعی نشده است. هم‌چنین مفاهیم کلیدی مربوط به بحث مانند اقتصاد اخلاقی، اقتصاد معنوی، اقتصاد دینی که سابقه دیرینه‌ای در ادبیات اقتصادی دارد، مورد توجه قرار نگرفته است. نظریات تعداد قابل توجهی از فیلسوفان اخلاق، اقتصاددانان، جامعه شناسان و دین‌شناسان که می‌توانست ارتباط تنگاتنگ با مبحث کتاب داشته باشد، مغفول مانده است. استفاده از ریاضیات پیشرفته در مباحث مختلف اقتصادی سابقه‌دار است و در بسیاری از موارد به ارتباطات پیچیده و غیر خطی میان متغیرها، ماهیت بین رشته‌ای علوم اقتصادی و اجتماعی، طبیعت غیرقطعی ارتباطات و تأثیرات متقابل پدیده‌ها و ... توجه شده و در روش‌شناسی و مدل‌سازی موضوعات اقتصادی مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین اگر نویسنده به‌طور عملی با استفاده از داده‌های مربوط به یکی از مصادیق همه‌گیری مدل را بر اساس رویکرد ابتکاری خویش تصریح و حل یا تخمین می‌زد، و به‌طور محسوس تفاوت را مقام رویکرد و در مقام نتایج تبیین و تشریح می‌کرد، بسیار مفید بود.