دکتر صانع‌پور: خداوند حق مالکیت همه‌ی انسان‌ها، خواه دین‌دار و خواه بی‌دین را به رسمیت می‌شناسد

دکتر صانع‌پور: خداوند حق مالکیت همه‌ی انسان‌ها، خواه دین‌دار و خواه بی‌دین را به رسمیت می‌شناسد

دهمین نشست از سلسله نشست‌های «در محضر نور»، سیزدهم اردیبهشت‌ماه 1400، مطابق با بیستمین روز از ماه مبارک رمضان برگزار شد. در این وبینار، دکتر مریم صانع‌پور، عضو هیأت علمی بازنشسته‌ی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سخنرانی خود را با موضوع «اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی» ارائه کرد.
دکتر صانع‌پور که پیش از این در سومین نشست «در محضر نور» درباره‌ی اخلاق مسالمت در قرآن سخن گفته بود، در دومین جلسه از سخنرانی خود گفت: همان‌طور که در جلسه‌ی قبل بیان شد قرآن بر اساس آیه‌ی «و ما ارسلناک الّا رحمه للعالمین» علاوه بر آموزه‌هایی که برای مؤمنان و متقین دارد، پیام‌هایی پیشافرهنگی - پیشادینی نیز برای «انسان بما هو انسان» دارد که این پیام‌ها را با خطاب «یا ایها الانسان» و «یا ایها الناس» عرضه می‌کند. بنابراین، روی سخن قرآن فقط به مسلمانان نیست، بلکه سخنانی برای همه‌ی جامعه‌ی انسانی نیز دارد که غیر مسلمانان می‌توانند در آن‌ها اندیشه کنند و هم‌چون هر کتاب دیگری، در صورت پذیرش به‌کار بندند. با چنین رویکردی می‌توان بر اساس کلیدواژه‌ی «ناس» و «انسان» قرآن را مطالعه کرد و پیام‌های پیشافرهنگی – پیشادینی آن را واکاوی کرد.

صانع‌پور ادامه داد: در عصر ارتباطات، مهم‌ترین عامل صلح و امنیت میان جوامع مختلف، پای‌بندی به برخی اصول اخلاقی است که مسالمت میان ‌فرهنگ‌های مختلف را تضمین کند. در همین راستا سعی کرده‌ام آیاتی از قرآن کریم که «انسان بما هو انسان» را مخاطب قرار داده‌اند به‌گونه‌ای فلسفی– مفهومی صورت‌بندی کنم که بر مشترکات انسانی متمرکز هستند. این آیات در سه سطح صورت‌بندی شده‌اند که در جلسه‌ی قبل مبانی انسان‌شناختی اصول اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی بیان شد. در این جلسه ابتدا زمینه‌های اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی که ریشه در مبانی انسان‌شناختی قرآن دارند، تبیین می‌شوند؛ و سپس اصول اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی به عنوان سومین سطح این نظام اخلاقی، ارائه می‌شوند به‌گونه‌ای که در هر اصلی همه‌ی زمینه‌های اخلاقی و نیز همه‌ی مبانی انسان‌شناختی حضور دارند:
-    زمینه های اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی
اولین زمینه‌ی «اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی» براساس واژه‌ی قرآنی «ناس»، تکریم انسانیت است. قرآن کریم در تکریم انسان بما هو انسان، تا آن‌جا پیش رفته که اماته یا احیای یک فرد را بدون قید نژادی، جنسیتی، دینی، یا فرهنگی، مساوی با اماته یا احیای همه‌ی افراد نوع انسان معرفی می‏کند: مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً.
دومین زمینه‌ی «اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی» براساس واژه‌ی قرآنی «ناس»، رحمت و رأفت عمومی است. در این‌باره قرآن کریم می‌فرماید: «کسانی که شما را سلام می‌گویند بی‌ایمان نخوانید»: وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا ( 9/ نساء)
سومین زمینه‌ی «اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی» براساس واژه‌ی قرآنی «ناس»، وحدت فراگیر است. طبق آیه «کانَ النَّاسُ أُمَّه‌ی واحِدَه‌ی» انسان‌ها در آغاز، امت واحده‌ای بودند که به‌تدریج دچار اختلاف شده‌اند. اسلام «در معنای عام» همه‌ی جوامع انسانی را به سلم و مسالمت دعوت می‌کند و آن‌ها را به تشکیل امت واحده‌ای فرا می‌خواند که در خیر و حق با یکدیگر متحد هستند. در همین راستا قرآن دارای پیام‌های اخلاقی عامی است که جوامع بشری را به مسالمت دعوت می‌کند: ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّه‌ی
چهارمین زمینه‌ی اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی براساس کلیدواژه‌ی قرآنی «ناس» امنیت و صلح فراگیر است. حضرت ابراهیم (ع) در قرآن، محور امنیت و صلح جامعه‌ی بشری معرفی شده و کعبه نماد وحدت همه‌ی ادیان ابراهیمی شناخته می‌شود تا جامعه‌ی بشری زیست جمعی را در وحدت و امنیت روحانی تجربه کند. قرآن پیروان سایر ادیان را بیگانه تلقی نمی‌کند، بلکه تأکید دارد که پیامبر اسلام تصدیق کننده‌ی سایر ادیان است از این‌رو در روز عید قربان، پیروان جوان‌ترین دین ابراهیمی یعنی مسلمانان، پیمان صلح و امنیت با پیروان سایر انبیاء می‌بندند و به‌صورتی نمادین، جهانی امن و بدون نزاع را آرزو می‏کنند.
در عبارت «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَه‌ی لِلنَّاسِ وَ أَمْناً» در آیه‌ی 125 سوره‌ی بقره، خداوند بیت‌الله الحرام را نه فقط برای مسلمانان، بلکه برای غیرمؤمنان نیز امن و امان معرفی می‌فرماید. اصولاً طبق آیات قرآن خانه‌ی خدا، نماد امنیت، طمأنینه، سلم، و سلام است زیرا این خانه، خانه الله است و به هیچ‌یک از مردمان اختصاص ندارد.
پنجمین زمینه‌ی تشکیل‌دهنده‌ی «اخلاق مسالمت» در قرآن کریم، قسط و عدالت است. در آیات 21 و 22 سوره‌ی آل عمران «إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَه‌ی وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِین» با تأکید بر واژه‌ی ناس امتیازات نژادی و دینی نفی شده‌است آن‌جاکه به پیامبرش می‌فرماید «کسانی را که به آیات خدا کفر می‌ورزند، پیامبران را به ناحق می‌کشند و انسان‌های عدالت‌طلب را می‌کشند به عذاب دردناک بشارت بده». به این ترتیب خداوند تعصبات خودخواهانه و نژادپرستانه را مانع عدالت فرادینی و فرانژادی معرفی کرده‌است.
سومین سطح اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی، اصول این نظام اخلاقی است که روی دو سطح قبلی یعنی مبانی انسان‌شناختی و زمینه‌های اخلاقی بنا شده و در هر اصلی همه‌ی زمینه‌ها و هم مبانی انسان‌شناختی حضور دارند.
اصول اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی
دکتر صانع‌پور، رئیس سابق پژوهشکده‌ی حکمت معاصر این اصول اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی را چنین برشمرد:
اولین اصل اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی صداقت در گفتار و کردار است که بر ذات مشترک انسانی استوار شده، و از این رو شأنی ماقبل دینی دارد. زیرا عدم صداقت در ارتباطات اجتماعی موجب بی‌اعتمادی افراد به یکدیگر می‌شود و بیشترین آسیب را به روابط انسانی وارد می‏کند. قرآن کریم می‌فرماید؛ «وَسَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ» (42/توبه): دروغگویان همان کتمان‌کنندگان حقیقت هستند که خود را به هلاکت می‌اندازند.
دومین اصل اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی، احسان مردم نسبت به یکدیگر است؛ که از نزدیک‌ترین اقوام آغاز می‌شود و تا احسان به هم‌نوعان، ادامه می‌یابد. خداوند در آیه‌ی 83 سوره‌ی بقره قواعد عامی را مطرح کرده‌است که به مشترکات ذاتی انسان‌ها برمی‏گردد و منحصر به شریعت خاصی نیست. سیدمحمدحسین فضل‌الله معتقد است که با عبارت «قولوا للناس حسنا» در این آیه، قواعد عمومی احسان به همه‌ی انسان‌ها بیان شده که عبارتند از:
1.    حسن ظن به دیگران؛
2.    نیکو سخن گفتن با دیگران؛
3.    حمایت از فقرا؛
4.    احترام به انسانیت همه‌ی انسان‌ها.
سومین اصل اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی احترام در مورد حق مالکیت همه‌ی انسان‌هاست. خداوند در قرآن، مالکیت اشخاص بر اموالشان را (خواه مادی و خواه معنوی) محترم می‌شمارد. کلمه‌ی «ناس» در آیه‌ی 188 بقره «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون» بیان‌گر این نکته است که خداوند حق مالکیت همه‌ی انسان‌ها، خواه دین‌دار و خواه بی‌دین را به رسمیت می‌شناسد و اجازه نمی‌دهد به هیچ بهانه‌ای مالکیت اشخاص بر اموالشان نادیده گرفته شود؛ آنجا که می‌فرماید: «اموال یکدیگر را به ناحق نخورید و به منظور تصاحب اموال مردم، به حاکمان رشوه ندهید».
چهارمین اصل اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی، مودت‌افزایی میان مردم است. این اصل اخلاقی موجب گسترش صلح و امنیت در میان همه‌ی افراد و جوامع می‌شود؛ اصلی که در ارتباطات جهانی‌شده‌ی کنونی اهمیتی تعیین‌کننده دارد. آیه‌ی 114 سوره‌ی نساء؛ «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَه‌ی أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً» به مصالحه‌ی میان مردم اشاره دارد تا فضایی دوستانه و مسالمت‌آمیز میان عموم انسان‌ها ایجاد شود؛ آن‌جا که می‌فرماید: «در نجوا کردنشان خیری نیست جز نجوا کردن کسی که به صدقه‌ای یا به معروفی یا به اصلاح میان مردم سفارش می‌کند و به کسی که برای خشنودی خدا چنین می‌کند، به‌زودی پاداش بزرگی خواهیم داد».
پنجمین اصل اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی براساس واژه‌ی قرآنی «ناس» توصیه به فضایل و نهی از رذایل است. خداوند در آیه‌ی 110 سوره‌ی آل‏عمران می‌فرماید: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَه‌ی أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً» از مسلمانان حقیقی سخن می‌گوید که مردم را ]با رفتارخود[ به نیکی و زیبایی دعوت می‏کنند و از شرّ و بدی برحذر می‌دارند. همان‌گونه‌که در حدیث آمده «کُونُوا دُعاه‌ی للنّاسِ بِغَیر اَلسِنَتِکُم»منظور از امت راستین اسلام در این آیه کسانی هستند که ندای قرآنی «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا» (آیه‌ی 105 سوره‌ی آل عمران) را اجابت، و از تفرقه پرهیز می‏کنند زیرا اهل تفرقه را نمی‏توان بهترین امت خواند.
ششمین اصل اخلاق مسالمت، مدارا در مقابل خطاکاران است. از جمله استلزامات عصر ارتباطات، نزدیک شدن فرهنگ‌ها به یکدیگر، به رسمیت شناختن فرهنگ‌های اخلاق‌مدار، و تعامل هم‌افزایانه‌ی فرهنگ‌ها و اندیشه‌هاست که جز با شکیبایی متقابل و گذشتن از خطاهای یکدیگر ممکن نیست. اصل «مدارا و گذشت» ازجمله اصول اخلاق مسالمت است که اسلامِ رحمت‌محور، به عموم مردم توصیه می‌کند؛ در سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 134 می‌فرماید: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین»، نیکوکاران آنانند که در آسانی و سختی انفاق می‌کنند، خشم‌شان را فرومی‌خورند و از خطای مردم در می‌گذرند.
هفتمین اصل اخلاق مسالمت براساس واژه‌ی قرآنی «ناس» امانت‌داری و قضاوت عادلانه در میان عموم مردم است. طبق آیه‌ی 58 سوره‌ی نساء: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ سَمِیعاً بَصِیرا» حفظ امانت و ادای آن به صاحبش واجب شمرده شده‌است، حتی اگر صاحب امانت فاجر باشد. زیرا حق [مالکیت از حقوق انسانی است که] منوط به صالح بودن فرد نیست، بلکه هر فردی به علت انسان بودنش دارای چنین حقی است.
و در نهایت، هشتمین اصل اخلاق مسالمت میان‌فرهنگی که مبتنی بر انسان‌شناسی قرآن است و در زمینه‌ی اخلاق مسالمت شکل گرفته، وفاداری به پیمان و پیمانه است. این اصل اخلاقی شأنی فرادینی و فرافرهنگی دارد. طبق آیه‌ی 85، سوره‌ی اعراف «وَ إِلى‏ مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَه‌ی مِنْ رَبِّکُمْ فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِین». این اصل موجب حفظ حقوق فردی و اجتماعی در معاملات، و حفظ نظم و مصلحت جامعه‌ی انسانی می‌شود، زیرا معاملات را بر مبنای اعتماد طرفین شکل می‌دهد، و نیز امانت‌داری و امنیت را در جامعه انسانی می‌گستراند.