گزارش نشست «مسئولیت‌پذیری اجتماعی-رویکردی انتقادی»

گزارش نشست «مسئولیت‌پذیری اجتماعی-رویکردی انتقادی»

نشست «مسئولیت‌پذیری اجتماعی-رویکردی انتقادی» در تاریخ 18 اسفندماه 1399، با دبیری زهرا رجائی  و مدیریت دکتر کاظمی برگزار شد.
در ابتدای نشست دکتر زهرا رجائی (استادیار دانشگاه پیام نور) درباره‌ی مدیریت مسائل عمومی(public issue) و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در سازمان‌ها گفت: این موضوع از مطالبه و آگاهی  مردم ناشی می‌شود و نهادینه‌سازی(institutionalized) مسئولیت‌پذیری اجتماعی در سطح فردی،  سازمانی و شرکت‌ها به‌عنوان یک روش زندگی(way of life) باید مدنظر قرار گیرد از طرفی عمل به تعهدات و مسئولیت‌های اجتماعی اهمیت فزاینده یافته است که تغییرات متعدد از قبیل تغییر انتظارات، جنبش‌های حقوق شهروندی (civil right movement)، جنبش‌های اکولوژی(ecology)و جنبش‌های اخلاقی و جنبش‌های اجتماعی و این‌که سازمان‌ها دیگر به‌عنوان نهاد صرف اقتصادی مد نظر نیستند، بلکه به‌عنوان نهاد اجتماعی و سیاسی(socio political institution) هستند که همین موضوع اهمیت مسئولیت‌پذیری اجتماعی را در سطح سازمان‌ها مضاعف کرده است و توجه فعالانه به این حیطه را می‌طلبد.
 در ادامه‌ی این نشست مجازی دکتر سیدمهدی الوانی (استاد دانشگاه علامه طباطبایی) طی سخنانی گفت: مسئولیت‌پذیری اجتماعی با دیدی انتقادی یعنی نقصان‌ها و کاستی‌های آن کجاست و چگونه می‌شود رفع کرد. مسئولیت‌پذیری اجتماعی همان‌طور که از عنوان آن مشخص است نگاهی که معطوف به درون‌سازمان است تبدیل می‌شود به یک نگاه بیرونی. علاوه بر در نظرگرفتن مصالح و سود زمان باید به جامعه هم نگاه کرد و نیازمند نوعی تغییر و تحول ذهنی است. به‌قول «تیلور» مدیریت علمی اتفاق نخواهد افتاد مگر این‌که یک انقلاب علمی در ذهن‌های شما ایجاد شود. تحول باید در ذهن مدیران ما اتقاق بیافتد. نگاه خودخواهانه درون‌نگر مسئولیت اجتماعی را درک نمی‌کند. مدیری که نتواند نگاه خود را از درون سازمان خودش به بیرون معطوف کند، آمادگی مسئولیت اجتماعی را ندارد.
الوانی تأکید کرد: تا ذهنیت‌ها تغییر نکند، خودپسندی و منیت را از ذهن خود بیرون نکنیم، مسئولیت اجتماعی حالت نمایشی خواهد داشت و منافع عامه را بر منافع خاصه خودش مرجح خواهد بود. مسئله‌ی بعدی رشد طبیعی پدیده‌ها، تئوری‌ها و نظریه‌هاست که  سیر تحول و تطور و بلوغ داشته است. در کشورهای سرمایه‌داری بخش خصوصی قوی سال‌ها رشد و استحکام و قوت کافی پیدا کرده است، اما در این‌جا بدون این‌که بخش خصوصی رشد کرده باشد، به‌صورت یک‌دفعه خصوصی‌سازی انجام می‌شود و سپس مشکلاتی ایجاد می‌شود که ملاحظه می‌فرمائید. هر چیزی نیاز به رشد دارد هر نظامی پله‌هایی دارد و... مسئولیت اجتماعی ابزار تبلیغ نیست و باید از نیت خوب انسان سرچشمه گرفته باشد.
مسئله‌ی بعدی قانونی‌شدن است. گاهی دولت قانونی برای مسئولیت اجتماعی وضع می‌کند. به‌عنوان مثال؛ مسئولیت اجتماعی حکم می‌کند که به‌عنوان یک شرکت نفت یا گاز نباید آلودگی محیطی ایجاد کرد. مقررات با قوه‌ی قهریه عملی می‌شود اما مسئولیت اجتماعی امری است که فضیلت سازمان یعنی، فضیلت اخلاقی مدیر است. مسئولیت‌پذیری اجتماعی امری درونی است امری است که به‌عنوان یک ارزش توسط مدیران و تک‌تک افراد سازمان شناخته شود. طبق کتاب «دیگردوستی» سینگر، انسان باید به دیگران خدمت کند. بنی‌بشر از یک گوهرند. کمک‌کردن به دیگران و نوع‌دوستی کمک به خودمان است. اگر نمی‌توانید به دیگران کمک کنید، حداقل کم مصرف کنید. کم مصرف‌کردن نوع‌دوستی، مهربانی و خوبی است. مهربانی در حق دیگران است. کم مصرف‌کردن یعنی حق نسل آینده را از بین نبردن. مسئولیت اجتماعی نگاه پایداری دارد و نسل آینده هم حقی دارد. تیلیغات ابزار بیشتر مصرف‌کردن است. تولید کالاهایی که در مدت کوتاهی فرسوده شده و مصرف کننده را وادار به تهیه‌ی مجدد کالا می‌کند. مسئولیت اجتماعی تبلیغ برای مصرف زیاد نیست. باید مردم را به اندازه مصرف‌کردن ترغیب و تشویق کنیم. مسئله‌ی بعدی ابزاری‌شدن مسئولیت اجتماعی است. در بحث تطهیر سبز، ما نباید با سبز بودن مشکلات خودمان را ازجمله بی‌کیفیتی محصول‌مان، آسیب‌رساندن به محیط طبیعی را تطهیر کنیم. مسئولیت اجتماعی محیط زیست به تنهایی نیست. اگر سازمانی شفاف و راست‌گو نباشد، آلودگی روحی و روانی برای مردم ایجاد خواهد کرد. مسئله‌ی بعدی پاسخ‌گویی است. تا مردم خواهان مسئولیت اجتماعی نباشند، مسئولیت اجتماعی شکل نخواهد گرفت. سازمان‌ها از ترس مردم رو به مسئولیت اجتماعی آورده‌اند. اگر تشکلی نباشد که پاسخ‌گویی بطلبد، مسئولیت‌پذیری شکل نمی‌گیرد.
دکتر مصطفی کاظمی (استاد دانشگاه فردوسی مشهد) سخنانش را این‌چنین آغاز کرد: آن‌چه‌که باعث شد مسئولیت اجتماعی پا به عرصه‌ی مدیریت بگذارد، بروز تحولات عمده‌ای است که در دنیای کسب‌و‌کار به‌وجود آمد به‌دلیل چالش‌های عمده مثل رشد جمعیت؛ تغییرات اقلیمی، کمبود منابع، جهانی‌شدن سازمان‌ها و ...
سازمان‌ها نه‌تنها به درون خود، بلکه به اجتماع هم باید پاسخ‌گو باشند. اهمیت توسعه‌ی پایدار در قرن21 و لزوم همکاری جمعی و همه‌گانی شرکت‌ها را می‌طلبد. ازطرفی مسئولیت اجتماعی شرکت یک مفهوم مدیریتی است که به‌موجب آن شرکت‌ها ادغام  نگرانی‌های اجتماعی و زیست محیطی در عملیات تجاری و تعامل با ذی‌نفعان خودشان را انجام می‌دهند و با رعایت ملاحظات اجتماعی و محیط زیستی را در عملیات تجاری و در تعامل با ذینفعان به‌صورت داوطلبانه انجام می‌دهند. با زور و قانون مسئولیت اجتماعی موجب تحول نمی شود! مسئولیت اجتماعی، مسئولیت متوازنی است یعنی همه‌ی اصول و پایه‌های مسئولیت اجتماعی باید با هم دیده شود. مدل‌ها برای سنجش وضع موجود و مدیریت مسئولیت اجتماعی شرکت‌هاست. از مشهورترین مدل‌ها، مدل «کارول» که در همه‌ی حوزه‌های معرفی‌شده‌ی 4 گانه، به‌صورت متوازن به آن‌ها می‌پردازد، مدل «ساندرا» است که ابعاد مسئولیت اجتماعی را در هفت بعد می‌سنجد. مدل DNA که دارای 4 کد است، خلق ارزش، حاکمیت خوب، مشارکت اجتماعی و دست‌کاری زیست محیطی. در مدل والایس، که یک مدل دانشگاهی است، این مدل تأثیرات دانشگاه را در  4 نوع تأثیر می‌بیند. در هرم مسئولیت‌پذیری اجتماعی «کارول» که بنیادش بر مبنای مسئولیت اقتصادی شرکت‌هاست؛ به مسئولیت قانونی، مسئولیت اخلاقی و مسئولیت انسان‌دوستانه می‌پردازد.
دکتر کاظمی ادامه داد: در بحث مسئولیت‌پذیری دانشگاه‌ها USR که بر اساس رویکرد سیستمی، دانشگاه عنصری اساسی از سیستم اجتماعی کلان است و توجه دانشگاه به نیازهای جامعه و ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی و تدوین استراتژی مسئولیت اجتماعی ضرورت دارد. مسئولیت اجتماعی دانشگاهی به معنای خط مشی کیفیت اخلاقی عملکرد USR دانشگاه از طریق مدیریت مسئولانه تأثیرات چهارگانه سازمانی، آموزشی، شناختی و اجتماعی حاصل از دانشگاه در گفتمانی تعاملی با جامعه به‌منظور ترویج و بهبود و توسعه‌ی انسانی پایدار است. ایفای مسئولیت اجتماعی داوطلبانه‌ی دانشگاه مستلزم پاسخ به سؤالاتی از قبیل؛ دانشگاه در حال انجام چه‌کاری است؟ بر چه کسانی تأثیرگذار است؟ بر چه حیطه‌ای تأثیرگذار است؟ نقش دانشگاه‌ها در کاهش نابرابری‌های اجتماعی و تعادل‌بخشی به جامعه چیست؟ نقش دانشگاه در بحران‌های ملی و جهانی چیست؟ آیا عاملی برای تغییر اجتماعی هست؟ آیا هویت دگرخواهی در فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، عدالت‌محوری در وجود مخاطب و یادگیرندگان هست؟ چه ارزش‌ها و نگرش‌هایی هم درون و هم فارغ‌التحصیلان را ترویج می‌کند؟
کاظمی در خاتمه‌ی سخنانش گفت: با پاسخ به سؤالات بالا می‌توان وضع موجود را سنجید. در بحث نقدوبررسی دانشگاه‌ها، در مورد پیاده‌سازی الگوی مسئولیت اجتماعی اقدامی صورت نگرفته است. اگر پژوهش‌هایی در دانشگاه صورت گرفته از مدل‌های شرکت‌های تجاری استفاده کرده است، در حالی‌که اساس مدل «کارول» بر مبنای اقتصادی است. در مشترکات ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی کمتر از متوسط وضع موجود است. در کنار این نکات منفی، مباحثی شروع شده است در دانشگاه‌ها ازجمله توجه به مفید بودن رشته‌ها مطرح است. تلاش‌هایی انجام می‌شود به سمت رشته‌هایی می‌رود که نتایج به نفع جامعه و ذی‌نعان باشد. مسائلی در بحث آموزش، پژوهش و توسعه‌ی کارآفرینی و جهت‌گیری به سمت ایفای مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها از نظر کارآفرینی و اشتغال فارغ‌التحصیلان نیز صورت می‌گیرد ولی هنوز به‌طور کامل به مرحله ‌یعمل نرسیده است. پیشنهاداتی برای ارتقای مسئولیت‌پذیری اجتماعی دانشگاه با تأکید بر محتوای درسی وجود دارد ازجمله؛ انتخاب یا طراحی الگوی مناسب برای ارزیابی و پیاده‌سازی مسئولیت اجتماعی و محتوای درسی را با دنیای واقعی مرتبط کند، سواد زیست‌محیطی دانشجویان را افزایش دهد، تفکر نقد و انتقاد در دانشگاه پرورش دهد، حمایت از رفتار مسئولانه و کمک به کسب مهارت‌های زندگی و احترام و اعتماد متقابل، فراهم‌سازی زمینه‌ی مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و مدنی توسط دانشگاه برای دانشجویان، حضور در عرصه‌ی مسئولیت‌پذیری و شبیه‌سازی مسئولیت اجتماعی در قالب دروسی مانند کارآموزی و پروژه که متأسفانه امروزه به آن بهایی داده نمی‌شود ضمن این‌که تجربه‌ی معاشرت با نخبگان علمی و اجتماعی و خیرین برای دانشجویان می‌تواند بسیار کمک کار باشد.

مریم سرغانی (مدرس گروه مدیریت دانشگاه فردوسی مشهد) در این‌باره گفت: اهمیت و ضرورت توجه به مسئولیت اجتماعی شرکتی در حال حاضر در سطح شرکت منتفی است و در سطح کلان‌تر به این موضوع توجه می‌شود. ایجاد تعادل میان بخش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کسب و کار به‌دلیل جهانی‌شدن و دستیابی به مزیت رقابتی و این‌که CSR جزئی جدایی‌تاپذیر از نام تجاری شرکت‌هاست و بهبود موفقیت شرکت‌ها در بلندمدت با ایجاد اطمینان از رعایت مسائل زیست‌محیطی و اجتماعی از دلایل اهمیت به مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. از مهمترین مزایای به‌کارگیری مسئولیت اجتماعی شرکتی می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ افزایش کارآیی و اثربخشی کارکنان از طریق ایجاد حس تعلق، بهبود تصویر برند کسب‌وکارها در نظر مشتریان، کاهش اثرات منفی اجتماعی و محیط زیستی کسب‌وکارها و حرکت به‌سوی ایجاد ارزش مشترک (خلق ارزش اقتصادی و اجتماعی)، ایجاد مزیت رقابتی، بهبود سطح رقابت‌پذیری شرکت‌ها و افزایش سهم بازار، افزایش شفافیت و پاسخ‌گویی، کاهش ریسک و افزایش رتبه و اعتبار در سطح بین‌المللی.
سرغانی تأکید کرد: کاهش هزینه‌های ناشی از کنترل‌ سازمان‌ها به‌صورت کلی به‌لحاظ دارا بودن الگوی رایج مسئولیت‌پذیری اجتماعی دو دسته هستند؛ 1.دارای الگوی مرجع: در این این‌گونه سازمان‌‌ها الگو متناسب با شرایط سازمان بومی می‌شود. 2. بدون الگوی مرجع: اقداماتی را در حد توانایی سازمان انجام می‌‌دهند. مهمترین الگوی مسئولیت‌‌پذیری اجتماعی توسط «کوفی عنان» دبیر اسبق سازمان ملل متحد در سال1999 ارائه شده است.

مهندس مجید منبتی (مدیرعامل شرکت پالایش گاز شهید هاشمی‌نژاد، خان‌گیران) در مورد موضوع این نشست گفت: مباحث دانشگاهی به‌عنوان یک تئوری در سطح کلان با آن چیزی که در کف جامعه در عمل صورت می‌پذیرد، کم‌وکاستی‌هایی دارد. در همه‌ی شرایط در شیمی، در فیزیک وقتی که به واقعیت می‌پیوندد آن چیزی که در عمل اتفاق می‌افتد یک ضریب K هم کنار آن می‌گذاریم تا واقع‌بینانه باشد. نگاه ما به مسئولیت‌های اجتماعی یک ابزار دو‌طرفه است. اگرچه دید ما به بیرون است ولی در حقیقت به کسب‌وکار خودمان کمک می‌کنیم. مانند این است که در یک جایزه سرآمدی شرکت کنیم طبیعتاً در راستایی قرار می‌گیرید که به توسعه‌ی پایدار کمک می‌کند. مسئولیت اجتماعی از ارزش‌های بنیادی شرکت ماست، ما 5 ارزش بنیادی داریم که شامل؛ احترام به ارزش‌های دینی، توجه به مسئولیت‌های اجتماعی سازمان در عمارت تعالی، تعلق و تعهد سازمانی، هم‌دلی و تلاش جمعی و بهبود مستمر. مأموریت ما سهیم‌شدن در توسعه و رفاه جامعه با فراهم آوری انرژی پاک به چشم‌اندازمان که سرآمدترین شرکت پالایش گاز کشور در افق 1404 با تولید پایدار و ثروت‌آفرینی است تا از طریق ارائه‌ی محصولات و خدمات عالی، به ارزش افزوده دست یابیم.
مهندس منبتی ادامه داد: برخی از پروژه‌های مهم با رویکرد اقتصادی، زیست‌محیطی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی، پروژه تغلیظ گاز اسیدی، عملیات ساخت تأسیسات تولید محصولات گوگردی توسط خریداران گوگرد مذاب، اتمام پروژه جلوگیری از فرار گوگرد به زباله سوزها، بهره‌برداری از اولین مرکز رشد نوآوری وزارت نفت و ایجاد بستر مناسب جهت داخلی‌سازی قطعات توربین گازی موتورسیچ است. مسئولیت اجتماعی همواره به گونه‌ای نیست که باید ما پول خرج کنیم، بلکه ما با جذب شرکت‌های خصوصی هم بیکاری را پوشش داده‌ایم و فعالیت‌های اقتصادی توسعه پیدا کرد. مسئولیت‌پذیری اجتماهی در بنگاه‌های دولتی متفاوت از بخش خصوصی است. برخی از رویکردهای زیست‌محیطی ما شامل صفر کردن انتشار آلاینده‌های هوا، صفر کردن پساب‌های خروجی، صفر کردن گازهای ارسالی مشتعل، صفر کردن تولید پسماند و صفر کردن اتلافات است. برای درک حصول به حداکثر منافع فقط یک راه وجود دارد و آن درک مسئولیت‌های اجتماعی و استقرار آن در تمام برنامه‌ها و شئونات شرکت است. هر کسی که به مسئولیت اجتماعی می‌اندیشد و عمل می‌کند مطمئناً آورده‌ای هم برای خودش دارد. فرصت‌های فراروی اجرای CSR در جامعه‌ی محلی ما شامل تقویت قوانین بالادستی، توجه به موضوع در مقیاس ملی، پیشتازی وزارت نفت در CSR رشد اجتماعی– فرهنگی جامعه محلی و کسب بلوغ سازمانی در شرکت است که از مه‌مترین چالش‌های فراروی CSR  در جامعه‌ی محلی ما انتظارات جامعه‌ی محلی، بحران‌های اقتصادی، ضعف اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی، نیازهای فراوان و محرومیت منطقه و نبود قوانین و مقررات حمایتی است.

مهندس قدسیه مستغنی‌یزدی (مدیر توسعه‌ی روابط فرهنگی و اجتماعی شرکت صنایع پودر شیر مشهد، دنون) گفت: ما در صنایع پودر شیر مشهد باور داریم، زمانی کسب‌وکار ما پایدار است که قادر باشیم ارزش‌های بلندمدت را برای تمام ذی‌نفعانمان در زنجیره‌ی ارزش ایجاد کنیم و این رویکرد باعث شده هم روند صعودی رشد اقتصادی‌مان تضمین شود و هم برای تمامی ذی‌نفعانمان؛ اعم از کارمندان، مشتریان، تأمین‌کنندگان، محیط‌زیست و سهام‌داران ردپاهای قابل اثباتی داشته باشیم، به‌طوری‌که در سال  97 جایزه‌ی نقره‌ای را برای نهادینه‌شدن فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی در سازمان و سال 98 بالاترین جایزه‌ی مسئولیت‌پذیری اجتماعی در تمام حوزه‌ها را دریافت کردیم. ما  این میراث را از بنیان‌گذار «دنون» داریم که در سال 1972 گفت؛ مسئولیت ما درب کارخانه پایان پیدا نمی‌کند، بلکه در جامعه‌ای که در آن کار می‌کنیم تسری پیدا می‌کند. از همان زمان مسئولیت‌پذیری اجتماعی در تارو پود شرکت تنیده و به جزئی از DNA ما تبدیل شد.
دنون با ادغام اصول پایداری درکسب و کار، اهداف استراتژیک خود را در قالب سه مدل  تعریف کرد: 1. مدل کسب‌وکار که سودآوری از طریق نوآوری است.2. مدل برند که بر سلامتی مردم و سلامت کره‌ی زمین تأکید دارد.3. مدل تراست که بر توانمند‌سازی کارکنان و جلب مشارکت مشتریان، تأمین‌کنندگان و جامعه‌ی محلی  در خلق ارزش مشترک تأکید دارد. برنامه‌یDANONE WAY  همان مدل CSR است. که با تعریف موضوعات کلیدی برای اجرا  و شاخص‌های عملکردی به ما کمک می‌کند که هر روز عملیات‌مان را به‌گونه‌ای انجام دهیم که این  اهداف محقق شود. اهدافی که تمام اصول مسئولیت‌پذیری اجتماعی در آن مستتر است، در کل دنیا برای خود تعهد ایجاد می‌کند و ما نقشه‌ی راه‌مان را جهت تحقق آن تنظیم می‌کنیم. علاوه براین DANONE WAY  میزان پیشرفت ما  در تحقق اهداف را سالانه اندازه‌گیری می‌کند.
ما می‌دانیم زمانی‌که بنیان‌های شرکت درست نباشد نمی‌توان حرف از مسئولیت اجتماعی زد لذا، اول نگاه به درون داریم و ساختارهای لازم برای تحقق مصالح ذی‌نفعان داخلی را می‌سازیم، سپس خود را با الزامات «دنون» انطباق می‌دهیم، در مرحله‌ی بعد از عملکرد ما ارزش خلق شده و کسب‌وکارمان پایدار می‌شود. و در مرحله‌ی آخر نگاه ما به بیرون شرکت و اثرگذاری بر ذی‌نفعان بیرونی و درون‌جامعه است.
مستغنی‌یزدی در پایان سخنانش دو پیشنهاد برای اهالی دانشگاه ارائه کرد و گفت: اول، از طریق پایان‌نامه‌های دانشجویی روی «مدل بومی مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها» کار کند. دوم، افرادی را تربیت کند که قادر باشند در کنار شرکت‌ها قرار بگیرند و به آن‌ها نشان دهند با توجه به ماهیت کار سازمان‌شان مسئولیت‌پذیری اجتماعی را از کجا باید شروع کنند و چگونه پیش بروند که ما آمادگی داریم در هردو مورد کنار دانشگاه از این پروژه‌ها حمایت پژوهشی داشته و انتقال دانش و تجربه انجام دهیم.