دکتر نعمتی‌قزوینی: در سفرنامه‌های عربی اطلاعات فرهنگی ارزشمندی ارائه شده
دکتر نعمتی‌قزوینی: در سفرنامه‌های عربی اطلاعات فرهنگی ارزشمندی ارائه شده
دکتر معصومه نعمتی‌قزوینی، عضو هیأت علمی‌پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 16 دی‌ماه 1399، سخنرانی خود را با عنوان «سرزمین وحی به روایت سفرنامه‌نویسان معاصر عرب» از طریق وبینار و فضای مجازی ارائه کرد. او در ابتدای سخنانش گفت: سفر حج یکی از مهمترین و در عین‌حال باشکوه‌ترین سفرهای دینی به شمار می‌آید که افزون بر بعد دینی با مسائل سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصادی پیوند خورده است. از آن‌جایی که یکی از مهمترین دستاوردهای این سفر، تحقق بخشیدن به آرمان وحدت امت‌اسلامی است، سفر حج همواره در کانون توجه جوامع اسلامی قرار داشته و به‌تبع آن بخشی از تولیدات فرهنگی و ادبی آنان را به خود اختصاص داده است. بر این اساس بررسی سفرنامه‌های حج در بسترهای تاریخی و اجتماعی آنها می‌تواند ابعاد بیشتری از روابط تاریخی و فرهنگی ملت‌های مسلمان را تبیین و ریشه‌یابی کند.
نعمتی‌قزوینی با اشاره به مطالعه و بررسی سفرنامه‌های حج عربی در خلال سال‌های مهم و پرحادثه 1330-1360 قمری گفت: در کنار تبیین نوع نگاه اندیشمندان معاصر عرب به حوادث بخش مهمی‌از جهان اسلام، اسناد ارزشمندی را پیرامون سفر روحانی حج بازنمایی کند. بررسی سه سفرنامه‌ی حج از سه نویسنده و اندیشمند معاصر عرب در دوره‌ی یادشده؛ یعنی شکیب ارسلان، محمد لطفی جمعه و محمد حسین هیکل نشان‌دهنده‌ی نکات زیر است:
- نویسندگان عرب، اطلاعات گسترده‌ای را درباره‌ی وضعیت جغرافیایی و اقلیمی سرزمین حجاز ارائه کرده‌اند و گستره‌ی اطلاعات ارائه شده، نشان از اهمیت این مسئله از نگاه آنان دارد. این درحالی‌است‌که نوع نگاه سفرنامه‌نویسان عرب، بر خلاف تصور عموم نسبت اقلیم حجاز، کاملاً مثبت است.
- نویسندگان عرب در سفرنامه‌های خود به طور مختصر و گذارا از دشواری‌‌های سفر سخن گفته‌اند. به نظر می‌‌رسد از نگاه آنان دشواری‌‌های این سفر روحانی در ازای دستاوردهای عظیم معنوی آن بسیار ناچیز و کم اهمیت جلوه کرده است.
- در سفرنامه‌های عربی اطلاعات فرهنگی ارزشمندی ارائه شده است که عمده‌ی آن مربوط به وضعیت فرهنگی حجاز و به‌ویژه در دو شهر مکه و مدینه است.
- سفرنامه‌نویسان عرب، توجه خاصی را به مسائل سیاسی حجاز داشته و اطلاعات ارزشمندی را در این خصوص ارائه کرده‌اند به‌ویژه اینکه هر سه نویسنده از رجال سیاسی برجسته‌ی عصر خود بوده‌اند. به‌طور کلی نگاه نویسندگان عرب به‌وضع سیاسی حجاز در دوران آل سعود مثبت است. برقراری امنیت کامل و مبارزه با انواع مفاسد رایج، از مهمترین دستاوردهای سیاسی آل سعود از نظر آنها است.
- نویسندگان عرب نسبت به مسائل حجاز و به‌ویژه امر حج از نگاهی انتقادی برخودارند و مصالح سیاسی مانع از بیان نقاط ضعف و کاستی‌های موجود نشده است. نکته‌ی مهم در این‌باره این است که انتقادهای صورت گرفته نه با هدف عیب‌‌جویی و شکایت بلکه با هدف اصلاح صورت گرفته و غالباً با ارائه‌ی پیشنهاد همراه است.
- نویسندگان عرب در کنار توجه به مسائل پیرامونی حج، به توصیف مناسک و حکمت‌‌های آن نیز توجه داشته‌اند. این رویکرد سبب شده تا سفرنامه‌های عربی تا حدی از صبغه گزارشی فاصله گرفته و صبغه‌ای تأملی به خود گیرند.
- در حوزه‌ی اندیشهی دینی، مهمترین محور فکری نویسندگان عرب، اندیشهی وحدت اسلامی به مرکزیت مکه است. بر این اساس گرایش‌‌های مذهبی و تفرقه‌‌انگیز مانند نگاه تقابلی و ستیزه‌جویانه نسبت به دیگر مذاهب اسلامی و به‌ویژه تشیع در سفرنامه‌های مورد بررسی دیده نمی‌شود. نفی افراطی‌‌گری و سطحی‌‌نگری از دیگر بنیان‌‌های فکری نویسندگان یادشده است که نمود آن را در انتقاد ایشان از سیاسیت‌‌های افراطی وهابیون در ویرانی برخی اماکن متبرکه می‌توان دید.
نعمتی‌قزوینی در خاتمه‌ی سخنانش تأکید کرد: ملی‌گرایی به سه صورت در منظومه‌ی فکری اندیشمندان عرب تبلور یافته است. اول: ملی‌گرایی وطنی؛ دوم: ملی‌گرایی قومی؛ سوم: ملی‌گرایی اسلامی. در این میان اندیشهی ملی‌گرایی اسلامی، مهمترین محور فکری سفرنامه‌نویسان عربی بوده و دو اندیشهی دیگر پیرامون آن شکل گرفته‌اند به‌طوری‌که هرجا از هویت قومی(عربیت) سخن به‌میان آمده، بر هویت اسلامی‌هم تأکید شده است. به دیگر بیان، مرزهای هویت قومی در منظومه‌ی فکری نویسندگان عرب تا جایی گسترش می‌یابد که در تعارض با هویت اسلامی‌قرار نگیرد. افزون بر این نویسندگان عرب، در عین تمایل به مدرنیسم، در مواجهه با غرب از نگاهی واقع‌‌بینانه برخوردارند. به نظر می‌‌رسد اثرپذیری از آرای اندیشمندان روشنفکری مانند سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده و نیز زندگی و تحصیل در غرب و آشنایی نزدیک با تفکر و تمدن غربی در بروز چنین نگاهی مؤثر بوده است. این درحالی‌است که در نگاه آنان، در وهله‌ی نخست، غرب و سپس ترک‌‌ها، «دیگری» هویت عربی_اسلامی به شمار می‌آیند.
نظر شما :