گزارش تفصیلی همایش «اثرات اقتصادی ویروس کرونا؛ بررسی آینده پژوهانه»

گزارش تفصیلی همایش «اثرات اقتصادی ویروس کرونا؛ بررسی آینده پژوهانه»

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سی‌ام بهمن‌ماه ۱۳۹۹، همایش اثرات اقتصادی کرونا را برگزار کرد. در این همایش یک روزه 13 سخنران از استادان دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها به ارائه‌ی تحقیقات و دیدگاه‌های خود در زمینه‌ی اثرات اقتصادی همه‌گیری کرونا پرداختند.
در این همایش تخصصی، استادان و محققان اقتصادی به بررسی اثرات کرونا ‌ازجمله بر مصرف انرژی، کسب‌وکارها، خدمات الکترونیک، تجارت، اشتغال، نظام پولی، رشد اقتصادی، سلامت و گردشگری پرداختند.
در ابتدای این همایش، دکتر حسینعلی قبادی، رئیس پژوهشگاه در سخنرانی افتتاحیه، ضمن تشکر از گروه اقتصاد شورای بررسی متون در طراحی و برگزاری همایش، این اقدام را در ادامه‌ی بررسی ابعاد مختلف اثرات کرونا  توسط پژوهشگاه اعلام کرد. رئیس شورای بررسی متون، بررسی مسائل ناشی از همه‌گیری کرونا توسط حوزه‌های مختلف علوم انسانی و ارائه‌ی توصیه‌های سیاستی برای برون‌رفت از شرایط به‌وجود‌آمده‌ی ناشی از آن را برنامه‌ی پژوهشگاه از همان ابتدای شیوع این بیماری همه‌گیر دانست که متن سخنان دکتر قبادی طی خبری مجزا منتشر شده است.

سخنران بعدی آیت‌الله مصباحی‌مقدم عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام بود که به تبیین اثرات شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد جهانی و اقتصاد ایران به‌ویژه صنعت توریسم پرداخت و توصیه‌های سیاستی ارائه کرد. وی بزرگ‌ترین بخش‌های آسیب‌دیده از ویروس کرونا را صنعت توریسم دانست که به‌دلیل توقف حمل و نقل هوایی، دریایی و زمینی دچار کاهش تقاضا شده است و از این بابت تقاضای انرژی نیز کاهش یافته است. کشورهای تولید کننده‌ی نفت و گاز مانند ایران که سهمی در تولید و عرضه‌ی آن دارد، از این آسیب، در امان نبودند. بسته‌بودن مرزهای زمینی ایران با برخی همسایگان برای مدتی منجر به کاهش صادرات شد. گردشگری در ایران دچار رکود شد. واردات مواد اولیه در اثر تحریم‌ها و کرونا کاهش یافت و کسب‌وکارهای خرد به‌دلیل تعطیلی بازار متوقف شد. البته مواردی اعم از استفاده از فضای مجازی برای کسب‌وکارها، همایش‌ها و جلسات باعث پائین‌آمدن هزینه‌‌ی تمام شده‌ی این فعالیت‌ها شده است. تحقیقات نشان دادند اروپا در فصل اول سال 2020 افت 3.3 درصدی تولید ناخالص داخلی را تجربه کرد و در فصل دوم با 5 درصد کاهش تولید مواجه شد. هم‌چنین افت قابل توجه وضع مالی مردم در کشورهای اروپایی ‌ازجمله انگلیس به‌طوری‌که بسیاری از مردم از بسته‌های حمایتی دولت، وام‌ها، کمک‌های بلاعوض، بخشش‌های مالیاتی و یارانه استفاده می‌کنند. این کشورها سیاست انبساط پولی (حدود 5 درصد تولید ناخالص داخلی‌شان) را برای عبور از تنگناهای مالی برگزیدند.

در ادامه دکتر مهدی طغیانی، عضو و سخنگوی کمیسیون اقتصادی مجلس نیز در این همایش به تبیین تحولات اثرات شیوع کرونا بر رشد اقتصادی ایران، صادرات غیر نفتی، بخش کشاورزی و بازیابی آن پرداخت. آمارهای ارائه‌شده از مرکز آمار ایران حاکی از آن است که جذب شوک توسط اقتصاد ایران انجام شده و در حال عبور از شرایط سخت بحران کرونا در ایران هستیم.
 
در ادامه‌ی همایش دکتر داوود منظور، سجاد رجبی و رضا رنجبران، از دانشگاه امام صادق(ع)، مقاله‌ی مدل‌سازی اجرای انواع محدودیت‌ها در همه‌گیری کووید19 و تغییرات مصرف انرژی‌ اولیه در ایران‌ را ارائه کردند. در این ارائه به مسئله‌ی تغییر مصرف انرژی‌های اولیه در کشور ایران پرداختند. بدین‌منظور 10سناریو مختلف از وضعیت آینده‌ی این بیماری و محدویت‌های ناشی از آن درنظر گرفته‌ و از طریق مدل‌سازی داده-ستانده انرژی و ورود شوک‏های اقتصادی این بیماری به تعاملات بخش‏های اقتصاد، تغییرات مصرف انرژی‌های اولیه در کشور ایران محاسبه‌ کردند. طبق بهترین سناریو (بهبود سریع و کامل اپیدمی) مصرف ذغال‌سنگ 0.19% بیشترین کاهش و برق هسته‌ای، برق آبی و برق بادی هر سه به میزان 0.01% افزایش در مصرف را خواهند داشت. طبق بدترین سناریو (تشدید اپیدمی به صورت انفجاری بدون فروکش کردن موج در یک بازه‌ی زمانی) ذغال‌سنگ به میزان 17.96% بیشترین کاهش در مصرف، سپس نفت با 12.61% و گاز طبیعی با8.79 % کاهش در مصرف را تجربه خواهند کرد. برق هسته‌ای، برق آبی و برق بادی هر سه به‌میزان 4.03% کمترین مصرف را خواهند داشت. در مجموع مصرف همه‌ی انواع انرژی اولیه در بهترین سناریو به میزان 0.08% و در بدترین سناریو به میزان 10.33%  کاهش خواهد یافت.
 
دکتر لیلاسادات زعفرانچی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به بررسی اثرات ویروس کرونا بر فضای کسب‌وکار در ابعاد ملی و جهانی پرداخت. وی چشم‌انداز  وضعیت بازار کار جهانی ‌متأثر  از  شیوع کرونا را مبهم دانست.

وی گفت:  دسترسی به واکسن اگرچه روزنه‌های امید را به روی اقتصاد جهانی گشوده است، اما هم‌چنان سرعت دسترسی به واکسن و نیز واقعیت چگونگی دسترسی کلِّ جمعّیت جهانی به آن، هم‌چنان ترسیم امید بخشی از وضعیت بازار کار جهانی را حداقل در کوتاه مدت نشان نمی‌دهد. براساس آخرین گزارش سازمان جهانی بیماری کرونا و اقدامات پیش‌گیرانه در مقابله با آن، حدود ۹۴ درصد از نیروی کار جهانی را تحت‌تأثیر قرار داده است. آمار ساعات کار ازدست رفته، کاهش درآمد کارکنان و افت دستمزد و نیز نابرابری سیاست‌های محرک مالی در بین کشورهای جهان وضعیت کسب‌وکار جهانی را سخت و به‌کارگیری راه‌حل‌ها را مشکل‌تر ساخته است. یکی از اصلی‌ترین پیامدهای شیوع ویروس کرونا در کشور ایران، تعطیل و نیمه‌تعطیل کردن برخی رسته‌های شغلی در کشور است که با توجه به سهم شاغلان، خطر بالقوه‌ی بیکاری بیش از ۳ میلیون نفر را در ۱۰ رسته آسیب‌پذیر ایجاد کرده است. بازار کار ایران هم‌زمان با کاهش انگیزه‌ی مشارکت اقتصادی و کاهش جویندگان فرصت‌های شغلی مواجه بوده (کاهش نرخ بیکاری) که منجر به انتقال جمعیت فعال اقتصادی به جمعیت غیرفعال شده است. شواهد جهانی نشان می‌دهد فعال‌شدن افراد غیرفعال در اقتصاد حتی دشوارتر از استخدام مجدد بیکاران است و بهبود فضای کسب‌وکار را در آینده سخت‌تر خواهد کرد. مشاغل غیررسمی، افراد خارج از پوشش تأمین  اجتماعی و زنان و جوانان در اولویت رسیدگی در حوزه‌ی بازار کار کشور با هدف‌گذاری اولویت در سیاست‌های ملی محسوب می‌شوند.

 در ادامه‌ی همایش دکتر امیرحسین مزینی و الهام حسین‌زاده از دانشگاه تربیت مدرس به ارزیابی قابلیت‌های سلامت الکترونیک در مدیریت هزینه‌های مترتب بر پاندمی‌ها از منظر اقتصاد سلامت (مطالعه موردی: کووید19) پرداختند. کووید19، نمونه‌ای از دنیاگیری بیماری است که هم‌اکنون سراسر جهان را با خود درگیر کرده است. کووید19 نیز همانند سایر پاندمی‌ها  جدای از گرفتن جان انسان‌ها،  اقتصاد بسیاری از کشورها را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم ‌متأثر کرده است و خسارت و زیان قابل‌توجهی بر اقتصادهای برتر جهان وارد کرده است. در حوزه‌ی سلامت همانند سایر حوزه‌ها منابع محدود و تقاضا نامحدود است و منابع مراقبت‌های بهداشتی-درمانی کم‌یابند، در واقع، یکی از مسائلی که در دوران بیماری‌ها خصوصاً در دوران پاندمی‌هایی چون کووید19 مردم و دولت‌ها را نگران می‌کند، هزینه‌های این مراقبت‌هاست که امروزه با به‌کار بردن فناوری‌های مختلف ‌ازجمله فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌توان بخشی این هزینه‌ها را کاهش داد. فناوری اطلاعات و ارتباطات ( فاوا) به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر اکثر بخش‌های زندگی بشر ‌ازجمله حوزه‌ی سلامت اثرگذار بوده است. فاوا نقش عمده‌ای در شناسایی، نقشه‌برداری، درک، مدیریت و درمان همه‌گیری‌های جهانی دارد. نظام سلامت در دوران پاندمی‌هایی هم‌چون کووید19 با استفاده از سلامت الکترونیک و قابلیت‌های آن ‌ازجمله، تشخیص بیماری، اقدامات پیش‌گیرانه برای مردم و کادر درمان در زمان شیوع ویروس و بیماری، کاهش اثرات پاندمی‌ها با نظارت و کنترل بیماری‌ها از راه دور، برقراری ارتباطات شفاف بین بیماران و پزشکان و هم‌چنین کادر درمان و متخصصان باهم و بررسی راه‌کارهای پیشرو و... است که منجر به ارائه‌ی مراقبت کم‌هزینه‌تر، مناسب‌تر و مؤثرتر، ارتقاء کیفیت خدمات، افزایش کارایی و درنتیجه صرفه‌جویی و کاهش هزینه‌ها در حوزه‌ی سلامت می‌شود و می‌تواند به‌صورت کاراتر و اقتصادی‌تری به مدیریت این بیماری‌ها بپردازد. بنابراین می‌توان گفت که سلامت الکترونیک در دوران پاندمی‌هایی چون کووید19 می‌تواند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بخش قابل توجهی از زیان‌ها و خسارت‌های وارده به اقتصاد کشورها راتعدیل کند. مباحث فوق در قالب بررسی‌های صورت‌گرفته در ادبیات موضوع نیز تأیید شده است.

سخنران بعدی دکتر نیلوفر مرادحاصل و زهرا تقی‌پور از پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات بودند که به بررسی تأثیر پاندمی کووید19 بر خدمات الکترونیکی پرداختند.اثرگذاری شرایط پاندمی بر روی خدمات الکترونیک با تأثیرات مثبت و منفی همراه بوده است. یافته‌های مطالعات حاکی از تأثیرات منفی کوتاه‌مدتی در برخی حوزه‌هاست، اما مطالعه‌ی روندهای بلندمدت نشان می‌دهد حوزه‌ی خدمات الکترونیکی پتانسیل بالایی داشته تا قوی‌تر از گذشته توسعه ‌یابد زیرا تحریک تقاضا برای خدمات الکترونیکی فرصتی جهت تقویت طرف عرضه در این حوزه فراهم می‌آورد. در این مقاله با بررسی و مرور مطالعات انجام‌شده در حوزه‌ی بین‌المللی و داخلی که کووید19 را به‌عنوان عاملی مستقل در مطالعات مدنظر قرار داده، به بررسی تأثیر این متغیر بر خدمات الکترونیکی و میزان رشد و کاهش این خدمات پرداخته شده است. هم‌چنین با استناد به برخی مطالعات که در کنار بررسی این متغیر اصلی متغیرهایی دیگری نیز نظیر رفتار مشتریان و بهره‌گیری  ‌بین‌المللی کرونا نیز توسط قطب ‌بین‌الملل دانشگاه اصفهان مورد بررسی قرار گرفت.
در ابتدا دکتر سیدکمیل طیبی از دانشگاه اصفهان به بررسی کووید-19 در عرصه‌ی تجارت ‌بین‌الملل پرداخت. از نظر ایشان یکی از بخش‌های ‌متأثر از کرونا، تجات جهانی است که 70 درصد بخش جهانگردی_گردشگری ‌بین‌الملل_ ‌متأثر یا حتی متوقف و کوچک شده است. کشورهای بزرگ مثل فرانسه، هند، کره جنوبی، آمریکا، چین ،رشد منفی را تجربه کردند که نشان از کوچک‌شدن اقتصاد آنان و آسیب به GDP آنها دارد. در فصل دوم سال 2020 بیش از 14 درصد تجارت کشورهای دارای درآمد بالا کاهش یافت. هم‌چنین کشورهای با درآمد پایین یا متوسط نیز تا 6 درصد با کاهش صادرات مواجه شدند و با کسری تجاری روبه‌رو شدند. افزایش بدهی‌ها در بخش‌های غیرمالی، دولتی و خانوار قابل‌مشاهده است. در بخش تجاری ایران هم از جنبه‌ی حجمی و نیز ارزشی، با کاهش حجم تجاری مواجه هستیم. کاهش فروش نفت به علت تحریم‌ها و پاندمی کرونا کاهش شدید رشد اقتصادی در سال اخیر را رقم زده است.
  در ادامه‌ی ‌پنل، دکتر محمد واعظ از دانشگاه اصفهان به بررسی تحولات ساختار اشتغال در دوران پساکرونا پرداخت و آسیب‌های وارده به آن را تشریح کرد.
در ادمه، دکتر رسول بخشی از دانشگاه اصفهان نیز به بررسی نظم پولی جهان پس از کرونا پرداخت که حاکی از افول دلار در شرایط جدید کرونایی است.

از ظرفیت فناوری‌های نوین ‌به‌عنوان محرک توسعه‌ی خدمات الکترونیکی نیز معرفی شده‌اند  به تأثیر فناوری‌های نوین نیز بر رشد و کاهش خدمات اکترونیک پرداخته شده است. در پایان برررسی یافته‌ها و پژوهش‌های نشان می‌دهد در حوزه‌های منتخب مورد مطالعه خدمات گردشگری الکترونیکی، تبلیغات آنلاین (برخط) با بیشترین کاهش و  خدمات سلامت، آموزش، بازی آنلاین، رسانه، فیلم و سریال آنلاین با بیشترین تقاضا و بیشترین رشد همراه بوده‌اند و ‌مهم‌ترین چالش‌های آن‌ها مربوط به کمبود تقاضا، کمبود منابع مالی، محیط کسب وکار نامناسب به‌دلیل مشکلات بیمه، مالیات، نبود قوانین کارآمد و نداشتن رگولاتوری تخصصی است.

دکتر میرحسین موسوی و ندا مظفری‌پور از دانشگاه الزهرا به بررسی اثر بحران کووید19 بر تقاضای گردشگری در ایران با استفاده از مدل رگرسیون داده‌های ترکیبی با توالی متفاوت (MIDAS) پرداختند. صنعت گردشگری حساسیت بالایی به بحران‌ها و حوادث سیاسی، اقتصادی، بیماری، بلایای طبیعی و... دارد؛ ‌به‌طوری‌که شیوع پاندمی کووید19 در سال 2020 اثر بسیار مخربی بر صنعت گردشگری در سراسر جهان گذاشته است. در این راستا این مقاله به بررسی اثر بحران کووید19 بر تقاضای گردشگری بین‌المللی در ایران پرداخته است. به‌این منظور داده‌های ماهانه و روزانه مربوط به تعداد گردشگران بین‌المللی و کووید-19 در سال‌های 2019 و 2020 جمع‌آوری شده است و به‌دلیل متفاوت بودن توالی داده‌های مورد استفاده، مدل رگرسیون داده‌های ترکیبی با توالی متفاوت (MIDAS) به‌کار رفته است. نتایج بررسی آنان حاکی از آنست که تعداد مبتلایان و بهبودیافتگان کووید19 اثری غیرخطی و معنی‌دار بر تقاضای گردشگری بین‌المللی دارد.
دکتر عباس عصاری آرانی و سعید قربانی از دانشگاه تربیت مدرس به بررسی آثار کووید19 بر کسب‌وکارها در جهان و ایران پرداختند. این ویروس شوک شدید و گسترده‌ای به بنگاه‌ها در سراسر جهان وارد کرده که با اثر منفی ماندگار بر روی فروش آنها همراه بوده است. تعدیل نیروی کار، افزایش محدودیت‌های مالی در بنگاه‌های کوچک و عدم اطمنیان به آینده از دیگر چالش‌های ویروس کووید19 برای کسب‌وکارها است. بنگاه‌ها برای پاسخ به بحران کووید19، به دنبال مدل‌های جدید کسب‌وکار هستند و به‌طور فزآینده‌ای به‌دنبال راه‌حل‌های دیجیتال هستند. شوک این همه‌گیری، به وضوح انطباق فناوری را افزایش داده است و چنین رویدادی می‌تواند در آینده بهره‌وری را نیز افزایش دهد. در این مقاله به بررسی آثار کرونا بر کسب‌وکارها در اقتصاد جهان و ایران با رویکرد فرصت‌های ایجاد شده در شرایط همه‌گیری ویروس کووید19 و ارائه‌ی مدل‌های جدید کسب‌وکار پرداخته شده است. در شرایط جدید، مدل‌های کسب‌وکار نوآورانه‌ای که ایجاد می‌شود، باید ترکیبی از استراتژی‌های تحول‌آفرین و مؤلفه‌های نوظهور باشند. براساس یافته‌های پژوهش، راه‌حل نجات کسب‌وکارهای ایران به‌ویژه در این شرایط، حرکت به‌سمت افزایش تولیدات داخلی با توجه به رشد بهره‌وری، حمایت هدف‌مند از کسب‌وکارها و توسعه‌ی اقتصاد دیجیتال است.
 
در ادمه‌ی همایش دکتر سیدحسین میرجلیلی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به بررسی بحران کرونا، رشد اقتصادی و بازیابی پساکرونا پرداخت. در این مقاله آثار بحران ناشی از کرونا بر رشد اقتصادی معرفی شده و به این پرسش پرداخت که برای خروج از رکود ناشی از کرونا چه نوع بازیابی انجام خواهد شد و انواع سرمایه چه‌نقشی در این زمینه ایفا می‌کنند. همه‌گیری کرونا ترکیبی از شوک هم‌زمان عرضه و تقاضا است که قلمرو جهانی دارد و رشد اقتصادی را به‌شدت کاهش داده است. کشورهای شرق آسیا که دچار کاهش رشد زیادی شده‌اند، ولی از تاب‌آوری اقتصادی برخوردارند، پیش‌بینی می‌شود که بازیابی قوی داشته باشند. سایر کشورهایی که از مشکلات ساختاری رنج می‌برند، انتظار می‌رود که بازیابی ضعیف یا تداوم رکود داشته باشند. با وجود این، تقریباً برای همه‌ی کشورها، انتظار می‌رود که برگشت رشد اقتصادی به‌حالت قبل، تنها بخشی از کاهش رشد را جبران کنند. اگرچه نااطمینانی زیادی درباره‌ی این‌که چه‌وقت و چه‌گونه بازیابی اقتصادی برای کشورهای مختلف اتفاق می‌افتد، وجود دارد. کشورهایی که نتوانند همه‌گیری را کنترل کنند، بازیابی سریعی نخواهند داشت. برحسب سیاست‌های دولت و شدت شوک بحران کرونا، بازیابی می‌تواند بی‌ثبات، سریع و تدریجی باشد. همه‌گیری کرونا، به ظرفیت اقتصاد برای تولید و صادرات کالاها و خدمات، آسیب می‌زند و بخشی از ظرفیت تولیدی اقتصاد در پساکرونا از دست می‌رود. انواع سرمایه (فیزیکی، انسانی، طبیعی و اجتماعی) در بازیابی تولید ملی در پساکرونا نقش اساسی ایفا می‌کند. اقتصاد ایران برای بازیابی پساکرونا می‌تواند از سرمایه‌های خود استفاده کند.
 
 
پنل بحث و بررسی، ابعاد بین‌المللی کرونا نیز توسط قطب بین‌الملل دانشگاه اصفهان مورد بررسی قرار گرفت.
در ابتدا دکتر سیدکمیل طیبی از دانشگاه اصفهان به بررسی کووید19 در عرصه‌ی تجارت بین‌الملل پرداخت. از نظر وی یکی از بخش‌های ‌متأثر از کرونا، تجارت جهانی است که 70 درصد بخش جهانگردی (گردشگری بین‌الملل) ‌متأثر یا حتی متوقف و کوچک شده است. کشورهای بزرگ مثل فرانسه، هند، کره جنوبی، آمریکا، چین، رشد منفی را تجربه کردند که نشان از کوچک‌شدن اقتصاد آنان و آسیب به GDP آن‌ها دارد. در فصل دوم سال 2020 بیش از 14 درصد تجارت کشورهای دارای درآمد بالا کاهش یافت. هم‌چنین کشورهای با درآمد پایین یا متوسط نیز تا 6 درصد با کاهش صادرات مواجه و با کسری تجاری روبه‌رو شدند. افزایش بدهی‌ها در بخش‌های غیرمالی، دولتی و خانوار قابل مشاهده است. در بخش تجاری ایران هم از جنبه‌ی حجمی و نیز ارزشی، با کاهش حجم تجاری مواجه هستیم. کاهش فروش نفت به علت تحریم‌ها و پاندمی کرونا کاهش شدید رشد اقتصادی در سال اخیر را رقم زده است.
در ادامه‌ی پنل، دکتر محمد واعظ از دانشگاه اصفهان به بررسی تحولات ساختار اشتغال در دوران پساکرونا پرداخت و آسیب‌های وارده به آن‌را تشریح کرد.
در خاتمه‌ی این نشست مجازی، دکتر رسول بخشی از دانشگاه اصفهان نیز به بررسی نظم پولی جهان پس از کرونا پرداخت که حاکی از افول دلار در شرایط جدید کرونایی است.