گزارش «بررسی و ارزیابی کتاب حکمت عملی از نگاه سه فیلسوف مسلمان فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا»

گزارش «بررسی و ارزیابی کتاب حکمت عملی از نگاه سه فیلسوف مسلمان فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا»

گروه فلسفه، کلام، ادیان و عرفانِ شورای بررسی متون و کتب علوم انسانیِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری معاونت پژوهشی دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد دانشگاه امام صادق (ع)، روز دوشنبه 8 دی ماه 1399، نشستی مجازی با عنوانِ «بررسی و ارزیابی کتاب حکمت عملی از نگاه سه فیلسوف مسلمان فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا» برگزار کرد. در این نشست حجه‌الاسلام‌والمسملین دکتر محمد ذبیحی (مؤلف کتاب)، دکتر محسن جوادی و دکتر حسین هوشنگی حضور داشتند.
در ابتدای این نشست مجازی دکتر ذبیحی نکاتی را درباره‌ی کتابشان بیان کرد و گفت: این کتاب کاری جدید در حیطه‌ی پژوهشی اثر به حساب میآید و برای دروس مراکز آموزشی که به مبحث حکمت عملی میپردازند در قالب دو واحد تنظیم شده است که البته همین امر کار تألیف را سخت کرده است. وی اضافه کرد: برای تألیف این اثر منبعی جز متون کهن که آنها نیز منسجم نبودند، در دست نبود. همچنین به‌خاطر وجود محدودیت در ارائه‌ی این پژوهش در قالب دو واحد مجبور شدند که بر سه فیلسوف مسلمان تأکید کنند. وی دلیل نپرداختن به شیخ اشراق را در علایق شخصیشان به فلسفه‌ی مشاء که استدلالی و برهانی است، دانست و تأکید کرد: فارابی در حکمت عملی هم مقدم بر بقیه‌ی فلاسفه مسلمان است و هم بیشتر به حکمت عملی پرداخته است. همچنین به ابن‌سینا و ملاصدرا از این جهت پرداخته شده است که این دو از فیلسوفان صاحب نظام فلسفی به‌حساب میآیند. اما شیخ اشراق تصریح دارد که مبنایش بر سیر و سلوک است و نه برهان، بنابراین در این پژوهش به شیخ اشراق پرداخته نشده است.
دکتر ذبیحی ادامه: نکته‌ی مهم من در این کتاب این است که حکمت عملی الزامی درونی است نه تحمیلی از بیرون. به‌عبارت دیگر، از الزامات درونی خودمان به این حکمت رسیدیم که موضوع حکمت عملی اعمال و تکالیف اختیاری انسان است، یعنی هر فعلی که با نیت خیرخواهانه باشد. وی همچنین به مسائل و غایتِ حکمت عملی نیز اشاره کرد و به‌مرور ساختار و مطالب کتاب پرداخت و تلاش کرد که اهمیت و محتوای کار این سه فیلسوف در حکمت عملی را توضیح دهد.
دکتر محسن جوادی، در مورد این کتاب به اقتضای هر فصل به بیان نکاتی پرداخت و گفت: فصلِ کلیات را در پرداختن موجز و عمیق به برخی مفاهیم کامیاب ولی توضیح برخی دیگر از مفاهیم مانند عقل، حکمت عملی و... را نیازمند تکمیل دانست. دکتر جوادی فصلِ مربوط به فارابی به‌طور خاص را از حیث بحثهای نفسشناسی مفصل و خوب اما در عین‌حال پرداختن به مسائل دیگر حکمت عملی از جمله بحث فضایل و... را نیز تکمیلکننده دانست. فصلِ مربوط به ابن‌سینا را به‌خاطر اهمیت ابن‌سینا و همچنین تسلط مؤلف بر ابن‌سینا و فلسفه‌ی مشاء خوب و البته مفصل توصیف کرد. وی بحث نفسشناسی ابن‌سینا را مفصل و در عین حال جای مباحث دیگر حکمت عملی را در این فصل نیز خالی دانست. از نظر وی در فصلِ مربوط به ملاصدرا بیشتر به انسانشناسیِ مشائی ملاصدرا پرداخته شده و جای خالی پرداختن به نسبت بحثهایی مانند جسمانیة الحدوث بودن نفس، حرکت جوهری و... (که از نوآوریها و خصایص فلسفه‌ی ملاصدرا است) را با حکمت عملی، محسوس دانست. دکتر جوادی در پایان سخنانش این کتاب را اثری دانست که خلاء فقدان تألیف در این حیطه‌ی پژوهشی را پر می‌کند، گرچه سطح علمی مباحث این کتاب را بالاتر از کارشناسی که مخاطب این اثر تلقی شده است، ارزیابی کرد که در مجموع زمینه‌ی تکمیل و پرداختن به بحثهای دیگر حکمت عملی و به‌طور خاص عدالت و سیاست هم در این اثر وجود دارد.
در ادامه دکتر حسین هوشنگی به بیان نکات قوت و مزایای این کتاب پرداخت و این کتاب را اولین کتاب تألیفی در حکمت عملی متناسب با مخاطب دانشگاهی دانست که به‌عنوان نمونه در پایان هر فصل سؤالات تحلیلی وجود دارد و مباحث فنیتر از دیگر مباحث تفکیک شده است. وی جمع متعادل بین عقلانیت و دیانت و دفاع از برهانی و استدلالی بودن فلسفه‌ی اسلامی را از وجوه پررنگ این اثر تلقی کرد، مخصوصاً در مقابل رویکردهایی که تفکیکی بین فلسفه و عرفان نمیکنند. همچنین مراجعه به متون اصلی را از دیگر نقاط قوت این اثر دانست. دکتر هوشنگی نثر کتاب را شیوا، رسا و پخته توصیف و اضافه کرد که گرچه از کتابی درسی انتظار نوآوری نمیرود اما در این اثر شاهد افق‌گشایی‌های فکری هستیم.
دکتر هوشنگی در بیان نقاط ضعف و کاستی‌ها به برخی آثار مشکوک و منحول مانند فصوص‌الحکم منسوب به فارابی یا برخی رسائل منسوب به ابن‌سینا اشاره کرد که از نظر استناد معلوم نیست تا چه میزان به فیلسوفان یادشده قابل استناد باشند و در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند. وی همچنین برخی مباحث مانند مبحث نفس را قابل تلخیص و مباحث فنی و قابل استفاده دیگری را نیز در مواردی فراتر از سطح مخاطبان این اثر ارزیابی کرد و گفت: به‌نظر میرسد در مواردی ابن‌سینا صدرایی فهم شده است.
وی در پایان سخنانش به بررسی و نقد این ادعای کتاب که حکمت عملی یکی از دو شاخه علوم حقیقی است، پرداخت و حقیقی بودن را در این ادعای یادشده مبهم دانست.