دکتر اجاق: با بروز کرونا جستجوهای اینترنتی تا ۷۰ درصد افزایش داشته است

دکتر اجاق: با بروز کرونا جستجوهای اینترنتی تا 70 درصد افزایش داشته است
اینفودمی کووید ـ 19 : ماهیت و ویژگی‌ها
     پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و ارتباطات با همکاری کرسی ارتباطات علم یونسکو و انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات نشست مجازی «پاندمی کرونا و اینفودمی» را در تاریخ 12 آبان‌ماه 1399، برگزار کرد. در این وبینار ابتدا دکتر منصور ساعی، دبیر این نشست گفت: ۹ ماه پیش، ورود کرونا در کشور ما اعلام شد. اکنون کمیت و کیفیت محتوی در رسانه‌های رسمی و رسانه‌های اجتماعی درباره‌ی کرونا، پوشش خبری آن و نوع محتوی‌ها محل بحث و ‌گفت‌وگو است. به‌ویژه بحث‌هایی درباره‌ی مفاهیمی چون اخبار جعلی، شایعات، اطلاعات نادرست، اینفودمی و … در بین صاحب‌نظران مطرح شد که در این نشست دکتر زهرا اجاق، عضو ‌هیأت علمی پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و ارتباطات درباره‌ی پاندمی کرونا و اینفودمی اطلاعاتی را در اختیار ما قرار داد. وی به تعریف اینفودمی پرداخت و گفت: این مفهوم توسط سازمان بهداشت جهانی ضرب شد. اینفودمی به معنای انبوه اطلاعات درست و نادرستی است که یافتن منبع موثق و مطمئن را دشوار می‌سازند. پدیده‌ای است که در زمانی کوتاه حجم زیادی از اطلاعات تولید و منتشر می‌شود.
دکتر اجاق سه دسته از اختلال‌های اطلاعات را به این شرح معرفی کرد: MAL-information که مبتنی بر واقعیت‌اند و هدفشان آسیب‌زدن به سازمان، کشور یا شخص خاصی بوده است. MIS-INFORMATION که غیرعمدی نادرست‌اند و هدفشان آسیب‌زدن نبوده است. DIS-INFORMATION که عامدانه غلط، دروغ و نادرست‌اند. هدفشان آسیب‌زدن به سازمان، کشور، گروه یا شخص خاصی بوده است. واژه‌ی دیگری هم مرتبط با اختلال‌های ارتباطی وجود دارد که جعل ـ خبر نامیده می‌شود.
     FAKE NEWS یا جعل ـ خبر در برخی منابع معادل Dis-information است. در منابع دیگری به عنوان یک گفتمان تلقی می‌شود که ترکیبی از سه اختلال اطاعاتی را دربرمی‌گیرد. جعل ـ خبر از نظر فرم شبیه اخبار رسمی و موثق، از نظر هدف و فرایندهای سازمانی متفاوت از اخبار رسمی، لحن منفی، پرخاش‌گرانه، سلطه‌جویانه و شخصی است، خودش را به سوژه‌های جدید نزدیک می‌کند، و در پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی خیلی بیشتر از سایر رسانه‌ها حضور دارند.
     دکتر اجاق افزود: در خصوص اینفودمی و پاندمی کووید ـ 19 باید توجه داشت که موضوع یا سوژه جدید و بی‌سابقه است. دانش و اطلاعات علمی کمی درباره‌ی آن موجود بوده و دانش علمی مدام در حال تغییر است. این وضعیت، افراد را ترغیب به جستجوی اطلاعات بیشتر کرده و همچنین فرصتی برای سوء‌استفاده‌گران فراهم کرده تا هر مطلبی را نگاشته و به اشتراک بگذارند. پس از شیوع کووید ـ 19، جستجوی اینترنتی در همه سنین 50 تا 70 درصد افزایش داشته است. درواقع دسترسی به اطلاعات درست در زمان درست و در قالب درست برای همه حیاتی شده است. اما چرا اینفودمی، پاندمی را وخیم‌تر می‌کند؟ زیرا بافتن اطلاعات معتبر و موثق مورد نیاز دشوار می‌شود. انسان‌ها احساس اضطراب، افسردگی، خستگی شدید، خستگی عاطفی و ناتوانی در برآوردن خواسته‌های مهم می‌کنند. بر فرایند تصمیم‌گیری شخصی و سیاسی ‌تأثیر می‌گذارد. توسط مردم جذب می‌شود، رفتار آنها را تغییر می‌دهد و ریسک ابتلا را افزایش می‌دهد. بر موفقیت یا شکست برنامه‌ها و مداخلات بهداشتی ‌تأثیر می‌گذارد. کنترل کیفیت نمی‌شود. بدبینی به رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد. پس چرا هستند؟
     علاقه و خواست افراد برای یافتن درمان برای بیماری، شکاف دانشی احساس شده، و مخاطب غیرانتقادی موجب جولان ضداطلاعات یا جعل ـ خبرها می‌شوند.
     موضوع دیگری که در این سخنرانی مورد توجه قرار گرفت عوامل اخبار غلط یا ضد اطلاعات هستند. اجاق توضیح داد که دو بازیگر اصلی در این فضا عبارتند از: تولیدکنندگان که شامل بات‌های مخرب و فالوئرهای کاذب، ترول‌ها، محتوا آلاینده‌ها، کاربران ناآگاه، روزنامه‌نگاران تحت فشار، و گروه‌های به هم متصل که می‌خواهند جهت افکار عمومی را تعیین کنند و مشاهبر و سیاسیون رده‌بالا هستند. نکته‌ی جالب آن‌که supersharer ها عمدتاً زنان مسن بوده‌اند. در ایران تولیدکنندگان مهم عبارتند از: طرفداران طب سنتی و کنترل‌کنندگان افکار عمومی، اما بازیگر اصلی دیگر در این عرصه باورکنندگان هستند. براساس مطالعات انجام شده مسن‌تر‌ها نسبت به محتوی، منتقدانه‌تر از جوانان هستند.
     در ادامه‌ی این جلسه روند اینفودمی در دوران کرونا شرح داده شد: اختلال‌های اطلاعاتی، ابتدا به‌ویژه در ماه اول به صورت نمایی رشد داشتند. سپس رو به کاهش گذاشت. اتفاقی که افتاد این بود که مردم برای فهم درستی اطلاعات به اعتبار و صحت منبع توجه کردند و کمتر اطلاعات غلط را به اشتراک گذاشتند. مخاطبان یکدیگر را به سوی لینک‌های مربوط به مستندات درست هدایت کردند. نکته‌ی قابل توجه این است که نباید این وضع را به همه‌ی سوژه‌ها تعمیم داد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مردم اطلاعات سلامت ـ محور را برای سرگرمی نمی‌خوانند بلکه در جستجوی اطلاعات مفید برای خود یا نزدیکانشان هستند؛ و معمولاً افراد نگرش یا عقیده‌ی پیشین در مورد موضوعات سلامت ـ محور ندارند.
     اجاق در ادامه‌ی بحث این جلسه به نقش fact-checker‌ ها اشارع کرد و به نقل از کریستیا کاردگویلا از کارمندان IFCN گفت: کووید ـ 19 بزرگترین چالش fact-checker ها تاکنون بوده است. نمونه‌هایی از سخت‌گیری‌ها و اقدامات دولت‌ها که اجاق به آنها اشاره کرد بدین شرح هستند: در جریان کووید 19 شرکت‌های پلتفرم‌ها استانداردهای سخت‌گیرانه تری برای واکنش به اخبار پاندمی تدوین کرده‌اند. در کشورهایی مثل انگلستان، حکومت واحدهایی را برای مواجهه با محتوای مضر ایجاد کرده است. در کشورهای زیادی روزنامه‌نگاران برای یافتن پاسخ سوالات مردم مشغول به کار شدند. در برخی کشورها مثل سنگاپور پس از اعتراض محققان و مدافعان حقوق بشر، قانون «اخبار جعلی» تصویب شد.
     در این جلسه به رایج‌ترین سوژه‌های جعل ـ خبرها در ایران و سایر کشورها نیز توجه شد. در ایران درمان با طب سنتی (تضمینی و گیاهی)، ماسک زدن (ضررهای ماسک زدن مداوم)، توطئه (کرونا فریب بزرگ قرن 21)، و واکسن (نه به واکسن) موضوعات رایج جعل ـ خبرها بودند. این سوژه‌ها در کشورهای انگلیسی زبان عبارتند از: اقدامات مقامات و مسئولان، نحوه‌ی انتشار ویروس، مناطق آلوده، ملل مقصر، توطئه.
     اجاق در پایان این نشست به دلیل اهمیت توجه و مطالعه‌ی این موضوع پرداخت و گفت: دلیل ضرورت مطالعه‌ی علمی این موضوع، اثری است که این‌گونه اطلاعات بر ما و رفتارها و تصمیم‌های ما دارند. او گفت: به‌لحاظ شناختی، وقتی چندین پیام مشابه درباره‌ی یک موضوع می‌بینیم، مغز ما از آن به‌مثابه میان‌بر برای اعتباردهی به آن مطلب استفاده می‌کند (من قبلاً هم این مطلب را شنیدم). از طرف دیگر احتمال انتقاد از اطلاعاتی که عقاید موجود ما را پشتیبانی می‌کنند یا انتقاد از تصاویر بسیار کم است؛ و چون اطلاعات بیش از حد، مغز ما را خسته می‌کند، ‌تأثیرگذاری بر ما بسیار راحت‌تر می‌شود. با شیوع اینفودمی به‌خاطر آوردن، جای دانستن را می‌گیرد (به خاطر آوردن: احساسی است که در گذشته وجود داشته است؛ دانستن: گردآوری اطلاعات حقیقی است). بر حافظه Episodic (خاطره‌ی رویدادهای روزمره مثل زمان و مکان)، eyewitness (حافظه‌ی اپیزودیک شخص از جنایت یا رویدادهای دراماتیک دیگری که شاهدشان بوده) و کاذب یا false (شخص رویدادها را متفاوت از آن چه که رخ داده، به‌خاطر می‌آورد یا چیزی را به خاطر می‌آورد که اصلاً رخ نداده است) ما ‌تأثیر می‌گذارد و نتیجه‌ی این ‌تأثیرات نحوه‌ی تصمیم‌گیری، گزینش و رفتار در زمان حال و آینده نه تنها در خصوص بیماری بلکه در حوزه‌ی موضوعاتی مثل ارزیابی و قضاوت درباره‌ی حکومت و شهروندی اشخاص است.