دکتر ملک‌زاده: روایات قرنطینه‌ی زنان ایران در دوران کرونا را برای آیندگان ثبت می‌کنیم

گزارش نشست تخصصی مجازی با عنوان «کرونا، قرنطینه در قاب روایت زنان»

گروه پژوهشی مطالعات زنان پژوهشکده‌ی مطالعات اجتماعی با همکاری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نشست تخصصی مجازی «کرونا، قرنطینه در قاب روایت زنان» روز چهارشنبه ۳۰ مهرماه 1399 با حضور دکتر الهام ملک‌زاده (عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) و دکتر سمیه تاجیک اسماعیلی (عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی)، برگزار کرد.

در ابتدای نشست دکتر سمیه تاجیک اسماعیلی عضو هیأت علمی دانشگاه بحث خود را بدین شرح آغاز کرد: طی چند ماه اخیر، کشورهای جهان با مشکل یکسانی به نام شیوع ویروس کرونا مواجه شده‌اند. اما نکته جالب توجه این است که واکنش‌ها به این ویروس و تبعات آن متفاوت بوده و هست. به عنوان نمونه زنان واکنش متفاوتی نسبت به مردان در مورد کرونا و قرنطینه داشته‌اند و به جرأت می‌توان گفت، زنان بیشترین تأثیرات را از کرونا و ایام قرنطینه چه در سطوح فردی، روانی، عاطفی و چه در سطوح خانوادگی و اجتماعی پذیرفته‌اند.
گستردگی شیوع ویروس کرونا و گستره وسیع تأثیرات این بیماری در حوزه‌ها و ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و حتی فرهنگی به گونه‌ای است که بدون شک این ایام در تاریخ بشر دوره‌ای متفاوت را رقم می‌زند.
با توجه به اینکه زنان به عنوان محور اصلی خانواده، بیشترین تأثیر را بر روی سایر اعضای خانواده دارند، توجه به روحیات، تجارب و عواطف آنها به‌ویژه در این ایام از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است. زنان با پایگاه اجتماعی، اقتصادی متفاوت و با نقش‌های گوناگون، اثرات متفاوتی را از قرنطینه تجربه کرده اند. به‌عنوان نمونه زنانی با پایگاه اجتماعی و اقتصادی بالاتر، اثرات گاه مثبتی را مشاهده کرده اند. این زنان به علت دورکاری، فرصت پیدا کرده‌اند که زمان بیشتری را با همسر و فرزندان خود سپری کنند یا حتی زمان بیشتری را برای خود و نیازهای عاطفی، روانی و جسمانی خود صرف کنند اما در این میان برخی زنان، به‌ویژه زنانی از پایگاه اجتماعی و اقتصادی پایین‌تر در این ایام نگرانی، استرس یا حتی خشونت بسیار بیشتری را متحمل شده‌اند.

در ادامه‌ی نشست دکتر الهام ملک‌زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در خصوص نتایج روایت‌های زنان در دوران کرونا گفت: روزهای آخر سال 1399 در حالی به پایان رسید که در سراسر جهان پاندمی کرونا، خواب از چشم همگان و در صدر آن کادر درمان و پزشکی کشورهای مختلف ربوده بود. روزهایی پراضطراب، غمگین، پر از ترس و ناامیدی. بی‌معنی شدن دنیا و هرآنچه که دنیایی است. دور شدن از یکدیگر حتی مادر از فرزند، گویی آخرالزمان است. واقعاً هست. مگر آخرالزمان چه چیزی است که در ماه‌هایی که بر مردم دنیا رفته، تجربه نشده باشد. امان از سوداگران و فرصت‌طلبان که حتی با مرگ هم تجارت می‌کنند. گویی اصلاً برای این وجود دارند که در بدترین روزهای زمین نیز، کریه‌ترین چهره‌ی طمع و سودجویی غیرانسانی خود را به نمایش بگذارند. مهم نیست که از چه رنگ و نژادی هستند و در چه نقطه‌ای از جهان زندگی می‌کنند. غم و وحشت تلخ گسترش کرونا کم نیست که سوداگران مرگ هم بر سنگینی آن افزوده و پرپر شدن پرستاران و پزشکان و افراد دست‌اندرکار امداد و درمان بیماران کرونایی و تلف شدن سرمایه‌های کشورها، باز پوچی و بی‌ارزش بودن دنیا را به رخ می‌کشد. تناقض عجیبی است. دلزدگی غریبی است که با رساترین صدا تنها یک چیز را در اذهان تکرار می‌کند که دنیا فقط سراب دل‌فریبی است.
دکتر ملک‌زاده ادامه داد: حالا شوک اولیه کرونا پشت سر گذاشته شده، قرنطینه‌های اجباری و اختیاری هر دو در کشورهای مختلف تجربه شدند و مردم و مسئولان هر نقطه از جهان که درگیر این پاندمی شده‌اند، برای بیرون آمدن از مرداب کرونا، در تلاش‌اند. دانشمندان از نخستین روزها، همه‌ی توان علمی خود را برای شناسایی و راه‌های مقابله و تسلط بر این ویروس را می‌آزمایند، روان‌شناسان به صرافت نجات روان‌های پریشان شده در این جنگ یک‌طرفه بشر با موجودی ناشناخته افتاده‌اند. فعالان و محققان رشته‌های مختلف به تکاپو برای این‌که هریک با توجه به تخصص خود دست به کاری بزنند که حال دنیا را خوب کنند. وضعیت را بفهمند و برای عادی کردن شرایط، کاری کرده باشند. فرقی نمی‌کند از شیمی‌دان‌ها و متخصصانی که در ساخت و تولید مواد شوینده و ضدعفونی کننده گرفته تا محققان حوزه‌های علوم اجتماعی و کسانی که برای بالا بردن بیشترین ایمنی در برابر نفوذ ویروس در کار ساخت و تولید پارچه و ماسک و سایر اقلام پیش‌گیرانه هستند. محققان تاریخ و مورخان نیز در زمره‌ی همین کسانند که در سراسر مناطق درگیر پاندمی کرونا در جهان، بیکار نماندند. برای خود رسالتی هم آفریدند. ثبت و ضبط حوادث، زنده نگه داشتن تلاش ها، از خودگذشتگی‌ها و اقدامات مردمی و دولتی در سراسر دنیا با هدف حفظ این اقدامات و تجربه‌های زیسته در بحران کرونا برای نسل‌های بعدی. گامی فراتر هم گذاردند و در گذشته‌ی پژوهشی در تاریخ بیماری‌های واگیر و اپیدمیک از لابه‌لای متون و اسناد، بدین باور که کاربست تجربیات تاریخی و شناسایی اقدامات گذشتگان در موقعیت‌های مشابه تا چه حد می‌تواند با توجه به روحیات و وضعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناطق مختلف، مفید باشد. با این ملاحظه که در موقعیت‌های مشابه در گذشته کشورها و سرزمین‌ها از جمله ایران، کمک‌رسانی و انجام کارهای پشتیبانی و حمایت از ساکنان درگیر با بیماری، توسط حکومت‌ها چگونه بوده است و اساساً در سطور تاریخ چه گزارش‌هایی از این ایام به جای مانده است. با وجود همه‌ی پیشرفت‌های دنیای کنونی، اینک و در قرنطینه‌های اختیاری یا اجباری، تا چه حد این پیشرفت‌ها کارآمد است؛ و آنجا که علم و پیشرفت راه ندارد یا کارایی لازم را ندارد، با توجه به تجربیات سرزمینی چگونه می‌توان امکان زندگی را مسیر کرد؟

ملک‌زاده افزود: در ایران نیز طی ایام قرنطینه و ماه‌های گذشته، بازار داغی از سخنرانی‌های مجازی، وبینار‌ها و مقالات منتشر شده در این خصوص به راه افتاده است. بسیاری همچون موارد مشابه بر موج حادثه سوارند و به مرور به کلیشه‌هایی برای عقب نماندن از کاروان کرونا مسافر این امواج شده‌اند، برخی نیز در تلاشی ارزشمند و آرام، با همان هدف ثبت و ضبط روزهای تلخ جهان کنونی، دست به فعالیت‌های پژوهشی عمیقی زده‌اند. از آن جمله اقدام عالمانه گردآوری و ثبت تاریخ کرونا و بیماری‌های واگیر به منظور ثبت تاریخ طبقات عادی جامعه و به تعبیری دقیق تر تاریخ مردم است که به همت و هدایت دکتر داریوش رحمانیان به مرحله‌ی اجرا درآمده است.
موضوع کنونی نیز برای مشارکت در این اثر ارزشمند تهیه، تدوین و ارائه شده است (توسط خودم). با توجه به حوزه‌ی مطالعاتی تاریخ اجتماعی ایران در دوره‌ی معاصر و تاریخ زنان، تلاش شده با ثبت و ضبط دلنوشته‌ها، خاطرات، تجربیات و آثار تعدادی از زنان طبقات مختلف جامعه، ایام قرنطینه ایشان به تصویر کشیده و مجموعه‌ای از این نوشته‌ها از زنان ایرانی ساکن شهرهای مختلف ایران و کشورهای دیگر تدوین شود. جامعه‌ی این پژوهش، زنانی با طیف‌های اجتماعی متنوع اعم از زنان دانشگاهی، خانه دار، معلم، هنرمند، فعال مدنی و سیاسی هستند که بعضاً بدون ذکر مشخصات، مگر در صورتی که مایل به معرفی خود بوده‌اند به‌آنها پرداخته شده است. در نوشته‌های این زنان هیچ‌گونه دخل و تصرف ویرایشی به عمل نیامده و تلاش شده با حفظ سبک نوشتار و بازتاب افت و خیزهای روحی، احساسی و تمایلات قلبی‌شان که در این ایام و در قالب کلمات از آنها صادر شده، خاطرات و مطالب، ثبت و ارائه شود. طبیعتاً دسته‌بندی و تحلیل‌هایی که از روایت‌های زنان این مجموعه در خصوص خاستگاه و پایگاه طبقاتی هر یک، بازنگری در ترسیم فضای جامعه در ایام کرونا از دیدشان، کنش و واکنش‌های احساسی در مواجهه با مصائب و مشکلات ناشی از کرونا در ایام قحطی و ...، در این پژوهش لحاظ نشده است.

در پایان نشست دکتر ملک‌زاده تأکید کرد: در واقع تلاش شده است در زیر پوست کلمات این زنان، آرزوها، ترس ها، واقعیات و وضعیتی که بر زنان ایرانی طی ایام قرنطینه و اوج تمهیدات پیش‌گیرانه جلوگیری از ابتلای به کرونا، نشان داده شود. با این هدف که در گام نخست، مجموعه روایت‌های زنان، از کرونا و ایام قرنطینه تدوین و در گام بعدی، کار بررسی و تحلیل این روایات به پژوهش مستقل دیگری موکول شود. امید می‌رود این تلاش، بتواند گوشه‌ای از پرده‌ی جامعه‌ی این روزهای ایران از منظر زنان را کنار زده و در معرض دید آیندگان قرار دهد.