به گزارش خبرنگار حوزه آموزشی و پژوهشی گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، علوم انسانی یکی از علوم مهم در کشور است. اگر علوم انسانی به‌درستی مورد توجه قرار گیرد می‌توان انتظار داشت بسیاری از چالش‌ها برطرف شود. پژوهشگاه علوم انسانی یکی از نهادهای مهم و باسابقه در این حوزه است که می‌تواند با انجام پژوهش‌های مسئله محور گام مهمی در توسعه کشور بردارد.

پژوهش‌های کاربردی می‌تواند گام‌های مؤثری در رفع نیازهای مردم بردارد. همچنین سابقه فرهنگی و تمدنی ایران را مهم و آن را اثرگذار در دیپلماسی علمی عمومی است که باید در این زمینه نیز پژوهش‌های کاربردی و اثرگذار صورت گیرد. با توجه به نقش کلیدی پژوهش در کاربردی سازی علوم به بررسی فعالیت‌های پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پرداختیم. در ادامه مشروح گفتگوی آنا را با حسینعلی قبادی رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می‌خوانید.

آنا: لطفاً کمی درباره فعالیت‌های پژوهشگاه توضیح دهید؟

پژوهشگاه علوم انسانی ۵۵ سال قدمت دارد، این پژوهشگاه پیش از انقلاب موسسه مطالعات و تحقیقات نام داشت و بعد از انقلاب به پژوهشگاه علوم انسانی تغییر نام داد، اکنون هم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نام دارد. این پژوهشگاه بزرگ‌ترین پژوهشگاه قاره آسیا و وابسته به وزارت علوم است.

در پژوهشگاه بیش از ۱۴۰ عضو هیئت‌علمی مشغول به فعالیت هستند، همچنین ۱۱ پژوهشکده با عناوین مختلف در حوزه علوم انسانی در این پژوهشگاه تأسیس‌شده است. ۳ هزار استاد برجسته سراسر کشور با شبکه نخبگانی پژوهشگاه علوم انسانی در ارتباط هستند و از نظرات آن‌ها در شورای بررسی نهایی استفاده می‌شود.

در سال‌های اخیر پژوهشگاه علوم انسانی متناسب با اسناد بالادستی و سیاست‌های نظام به سمت کاربردی شدن حرکت کرده است. به‌طوری‌که این پژوهشگاه با اتکا به روش‌های پیشرفته جهانی، تولیدش را به سمت پژوهش‌های مسئله‌محور سوق داده و متناسب با نیازهای اجتماعی مردم تحقیقات خود را انجام داده است.

ژانرهای تولیدی پژوهشگاه از سخنرانی، کتاب و مقاله به سمت گزارش‌های راهبردی سوق داده شده است، در این مسیر از بسته‌های تخصصی مانند خدمات مشاوره، تعامل عمیق با دستگاه‌های اجرایی بهره گرفته‌ شده است.

اکنون در مرحله عبور از پژوهش‌های کاربردی و ورود به پژوهش کلینیکال قرار داریم. در هفته پژوهش ۸ کلینیک علوم انسانی را رونمایی خواهیم کرد. همچنین در این هفته خدمات کلینیکال در نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی و مجتمع‌های بزرگ شهر تهران ارائه خواهیم داد.

در این مسیر دو ماه پیش هم مقام معظم رهبری فرمودند که چرا علوم انسانی را وارد شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌کنید؟ ایشان فرمودند: جامعه‌شناسی، مدیریت و اقتصاد باید میدان داشته باشند تا مشکلات جامعه را حل کنند. به‌درستی از این طریق می‌توان اقدامات بزرگی انجام داد مثلاً می‌توان آمار طلاق، آمار خشونت و دیگر معضلات را در کشور کاهش داد. باید به داد مردم رسید و علم باید در خدمت مردم باشد.

آنا: تفاوت پژوهش کلینیکال و کاربردی در چیست؟

پژوهش تقسیم‌بندی‌های متفاوتی نظیر بنیادین، توسعه‌ای و کاربردی دارد. در پژوهش بنیادین نیز دو دسته پژوهش بنیادین نظری و پژوهش بنیادین راهبردی وجود دارد. در پژوهش کاربردی ذی‌نفع‌محور و جامعه‌محور عمل می‌شود ولی در پژوهش کلینیکال مستقیماً سراغ انسان‌هایی می‌رویم که با مسئله مواجه هستند، مثلاً در این پژوهش‌ها به موضوعاتی نظیر مسائل تحصیلی خانواده‌ها و مشکلات خانواده‌ها برای حضور فرزندانشان در فضای مجازی می‌پردازد.

آنا: برنامه پژوهشگاه در حوزه دیپلماسی علمی چیست؟

ورود به حوزه دیپلماسی علمی از دیگر مأموریت‌های مهم این پژوهشگاه علوم انسانی است. ایران یک کشور تمدنی باسابقه است، این سابقه تمدنی و موقعیت جغرافیایی یکی از مزیت‌های منحصربه‌فرد ایران به شمار می‌رود، علوم انسانی می‌تواند این مزیت‌ها را به سرمایه تبدیل کند.

با توجه به تجربه نیم قرن پژوهشگاه و وجود شخصیت‌های علمی و برند در آن دستاوردهای زیادی را شاهد بوده‌ایم. بر اساس برنامه پژوهشگاه به این نتیجه رسیده‌ایم که اگر پژوهش‌های علوم انسانی وارد دیپلماسی عمومی شود می‌تواند دستاوردهای خوبی را برای کشور بیافریند.

در این مسیر در پژوهشگاه علوم انسانی دانشنامه‌نگاری را در دستور کار قرار داده‌ایم و دانشنامه‌های مشترک فرهنگی با برخی از کشورها نظیر چین، روسیه، ترکیه و کشورهای عربی تدوین یا در حال تدوین است.

تجربه نشان داده که این گفتگوها به دلیل قدمت و ابعاد گسترده تمدنی ایران، بسیار به نفع کشور تمام می‌شود. از دیگر ویژگی‌های خاص کشور موقعیت جغرافیایی آن است، ایران شاید تنها کشوری باشد که با ۱۵ کشور همسایه است و در این میان ایران تنها کشوری است که می‌توان ادعا کرد بیشترین مشترکات فرهنگی و اجتماعی را با آنها دارد.

این مشترکات از ترکیه تا پاکستان، آسیای میانه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس دیده می‌شود. همچنین در این مسیر مطالعه تاریخی و تمدنی، مطالعه تمدنی ایران فرهنگی، مطالعه مشترکات دینی، بررسی تعداد بزرگان در علم و تمدن اسلامی بسیار اهمیت دارد و می‌توان گفت ایران در این زمینه‌ها سرآمد است.

ایران قلب فرهنگ جهان است. در کدام کشور جهان این همه شاهکار بزرگ وجود دارد؟ بزرگانی مانند حافظ و مولوی برای همه اعصار تاریخ حرف برای گفتن دارند و دنیا را فتح کرده‌اند. از طرفی درباره آثار ادبی هیچ کشوری به اندازه ایران در جهان کار نشده است.

آیا نمی‌توان از این پتانسیل‌های علمی برای گسترش دیپلماسی عمومی استفاده کرد؟ این‌ها سرمایه‌های پنهان هستند، گاه سرمایه پنهان از سرمایه آشکار مهم‌تر است. بنابراین یکی از مأموریت‌های مهم پژوهشگاه علوم انسانی، پژوهش درباره علوم انسانی، سرمایه‌های فرهنگی و هنری ایران و تبدیل آن به دیپلماسی علمی و عمومی است.

متأسفانه در ایران به دلایل مختلف به علوم انسانی میدان داده نمی‌شود، من فکر می‌کنم فضای هژمونیک مهندسی‌زده در کشور باوری به علوم انسانی ندارد. در این میان اصحاب و یاران علوم انسانی هم نتوانسته‌اند علم خود را به‌خوبی عرضه کنند. درصورتی‌که می‌توان کارآمدی علوم انسانی را در کشور نهادینه کرد.

آنا: همان‌طور که می‌دانید متولیان دیپلماسی عمومی اعتقاد چندانی به کار علمی و پژوهشی ندارند، شما در پژوهشگاه علوم انسانی چه خدماتی را در این عرصه ارائه می‌دهید؟

نهادی مانند پژوهشگاه علوم انسانی می‌تواند گنجینه‌های نفیس ایران را بازآفرینی کند، بنده این کار را در کتاب جان جهان انجام داده‌ام. پژوهشگران پژوهشگاه هم برخی از آثار قدیمی را خوانش و ترجمه کرده‌اند. میراث ایران حرف‌های زیادی برای گفتن دارد پژوهشگاه می‌تواند با پرداختن به این میراث برای جهان و جوانان ایران سخنی تازه داشته باشد. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و وزارت امور خارجه نیز می‌توانند در این مسیر با پژوهشگاه ارتباط گیرند البته سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی کارهایی انجام داده که در خور توجه است آنچنان‌که امروزه بسیاری از رایزن‌های فرهنگی از متخصصان دانشگاهی انتخاب شده است.

به عقیده من اتفاقاً در شرایط تحریم ضرورت توجه به این حوزه بیشتر شده است پژوهشگاه با این راهبرد ارتباطات خوبی با برخی کشورها نظیر هند برقرار کرده این ارتباطات کاملاً علمی و تخصصی است و موضوعات سیاسی را شامل نمی‌شود چراکه پژوهشگاه مأموریتی در این زمینه ندارد.

معاملات این‌چنینی سبب شده که نگاه بسیار مثبتی از ایران در بسیاری از امور حاکم شود. هر کشوری که عظمت فرهنگی‌اش را بیشتر نشان دهد حتماً آینده‌اش را بهتر می‌تواند بسازد. کسانی که نتوانند از گذشته به‌خوبی استفاده کنند آینده خوبی هم ندارند.

آنا: همانطور که می‌دانید امام خمینی(ره) در زمان انقلاب فرهنگی فرمودند از اسلام‌شناسان قم در علوم انسانی استفاده شود، پژوهشگاه علوم انسانی برای استفاده اسلام‌شناسان برجسته چه اقداماتی را انجام داده است؟

پژوهشگاه علوم انسانی با نهادهای زیادی نظیر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، جامعه المصطفی، پژوهشگاه ادیان، معاونت پژوهشی حوزه علمیه، انجمن‌های علمی حوزه علمیه، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دانشگاه علوم و حدیث، تقریب مذاهب و دانشگاه مفید ارتباط دارد. پژوهشکده مطالعات قرآنی و انجمن مطالعات قرآنی نیز در پژوهشگاه تأسیس شده است. همچنین تنها مجله انتقادی کشور به صورت ماهنامه در پژوهشگاه منتشر می‌شود.

باید متناسب با روحیات نسل آینده متون اسلامی رابازآفرینی کنیم

محتویات این مجله شامل نقد منابع غربی در کتاب‌های درسی است. ما در پژوهشگاه علوم انسانی یکی از واقع‌بینانه‌ترین راه‌ها را انتخاب کرده‌ایم و آن هم حرکت در مسیر کاربردی شدن است وقتی اینگونه عمل شود کنش و واکنش جامعه و فرهنگ جامعه در عرصه علم بومی و اصلاح می‌شود.

اگر بخواهیم در یک اتاق دربسته باشیم هزار سال دیگر علوم انسانی بومی نمی‌شود. آیا آثار حافظ، سعدی، غزالی، فارابی و ابن خلدون اسلامی است؟ آن‌ها چه کرده‌اند؟ آنها اندیشه اسلامی را درک و سپس منعکس کرده‌اند و این حاصل تعاطی است. مگر از حافظ قرآنی‌تر داریم حافظ اسلام ایرانیزه شده بومی شده است و هیچ‌چیز غیراسلامی ندارد.

نباید آینده را از دست بدهیم باید متناسب با روحیات نسل آینده متون اسلامی را بازآفرینی کنیم تا مبانی و ارزش‌های نسل با اسلام تقویت شود. در این مسیر می‌توان از راه‌های مختلف نظیر ساخت انیمیشن، داستان و شعر استفاده کرد. آیا می‌دانید چرا قبل از انقلاب شهید مطهری برنده جایزه یونسکو شد؟ به خاطر کتاب داستان راستان بود. چون وی قبل از انقلاب ژانر این کتاب را پیدا کرده بود. مگر آن زمان چقدر داستان بازآفرینی‌شده اسلامی وجود داشت؟ به دلیل شاخص بودن این کتاب، این اقدام شهید مطهری مورد توجه قرار گرفت. یا کتاب اصول فلسفه روش رئالیسم علامه طباطبایی را در نظر بگیرید، آیا از اول تا آخر این کتاب اسلام اسلام، خدا خدا، پیغمبر پیغمبر نوشته شده است؟ در این کتاب چنین کلماتی نیست ولی چرا این کتاب کمر مارکسیسم را در کشور شکست؟ چون علامه طباطبایی راهش را یافته بود و توانست اسلام را بومی کند، ما هم باید از این تجربه‌های تاریخی استفاده کنیم.

آنا: اغلب کتب درسی دانشگاه‌ها مبانی علوم انسانی غربی دارد، پژوهشگاه علوم انسانی در راستای تغییر این متون چه اقداماتی انجام داده است؟

بیشترین خدمت در این زمینه را پژوهشگاه علوم انسانی انجام داده است، تاکنون ۲۲۰ کتاب نقد مبانی غربی از سوی پژوهش‌ها چاپ شده است. در این کتاب‌ها به مفاهیم غربی که در کتاب‌ها تدریس می‌شود، اشاره شده است و بسیاری از این مفاهیم در چاپ‌های بعدی اصلاح شده‌اند. برخی از نقد ناراحت می‌شوند یا در نقد فحاشی می‌کنند درصورتی‌که نقد یکی از وسیله‌های گفتگوست و بازخوردهای نقد تأثیر شگرفی در آثار دارد.

آنا: پژوهشگاه علوم انسانی در حوزه نظریه‌پردازی چه اقداماتی را انجام داده است؟

تا قبل از سال ۹۴ پژوهشگاه به موضوع نظریه‌پردازی وارد نشده بود ولی از ۹۴ تاکنون دوازدهمین کرسی نظریه‌پردازی در پژوهشگاه برگزار شده است. یکی از کرسی‌ها توانسته به مرحله کشوری صعود کند، امیدواریم بتوانیم این بخش را فعال‌تر از گذشته ادامه دهیم.

آنا: چرا تاکنون نظریه از سویی اندیشمندان ایرانی ارائه نشده است؟

پژوهشگاه در این زمینه مقررات خود را عوض کرده و پژوهشگرانی که عضو پژوهشگاه هم نباشند می‌توانند نظریه خود را از طریق پژوهشگاه منتشر کنند. در این مسیر دوره پسادکتری را تقویت کرده‌ایم. افراد می‌توانند با سرمایه‌گذاری شخصی و مطابق با قوانین پذیرفته شوند. امیدوارم در آینده نزدیک شاهد اتفاقات خوبی در این زمینه باشیم.