مصاحبه با دکتر ملایی‌توانی در مورد «نظام‌نامه پژوهشی پژوهشگاه»
دکتر ملایی‌توانی: پژوهش های علوم انسانی را نمی‌توان در چارچوب زمانی مشخصی انجام داد
هدف از داوری، یاوری است
«نظام‌نامه پژوهشی» پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با توجه به اسناد بالادستی، اساسنامه پژوهشگاه، راهبردها، سیاست ها و مأموریت های ابلاغی هیأت امناء در جهت ساماندهی، اصلاح، تسهیل و تسریع فرایندهای اجرایی فعالیت های پژوهشی موظف اعضای هیأت علمی، متناسب با ساختار سازمانی پژوهشکده ها و مراکز وابسته، و متناظر با ماده ۲۴ و ۲۵ آیین نامه استخدامی اعضای هیأت علمی و برنامه توسعه راهبردی پژوهشگاه، تدوین شد.
در تدوین نظام‌نامه، کمک به تحقق اهداف مصرح در اساسنامه و سند راهبردی پژوهشگاه، شامل «ارتقای کیفیت و تعمیق پژوهش ها»، «ارتقای جایگاه ملی و بین المللی پژوهشگاه»، «زمینه سازی برای گفتگوهای علمی و تبادل دانش» و «چابک سازی سازمان و توانمندسازی اعضا» مورد نظر بوده است.
این نظام نامه با تبادل نظر همه اعضای هیأت علمی و کمیته منتخب، تدوین شده و به تصویب شورای پژوهشی پژوهشگاه رسیده است. نظام نامه حاوی کلیات، ضوابط فرایند تصویب، اجرا و ارزیابی طرح های پژوهشی است. نظام نامه در دو دوره هجده ماهه متوالی به طور آزمایشی اجرا می شود و پس از ارزیابی، درباره ادامه اجرای آن تصمیم گیری خواهد شد.»
پس از تدوین نظام نامه پژوهشی پژوهشگاه، با علیرضا ملایی توانی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی مصاحبه ای انجام دادیم و نظراتش را پیرامون این موضوع جویا شدیم. دکتر ملایی توانی که ایده اصلی تدوین نظام‌نامه را خودش مطرح کرده بود، اینچنین به سوالات ما پاسخ داد:
• چطور شد که ایده تهیه نظام نامه پژوهشی مطرح شد؟
یک ارزیابی تحلیلی و واقع بینامه از مجموعه شیوه نامه ها، آئین نامه ها و سیاست‌گذاری های پژوهشی در پژوهشگاه نشانگر آن بود که پژوهشگاه فاقد یک نظام نامه پژوهشی است. به همین خاطر در نهادهای 11 گانه ای که در پژوهشگاه بوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادغام شدند، بر اساس برنامه های کلان یک رشته پژوهش های دسته جمعی توسط اعضای هیأت علمی آن مؤسسات صورت می گرفتو برخی از پروژه های پژوهشی هم در بیرون به پژوهشگران متخصص واگذار می شد و اینها بر اساس محاسبات تقریبی به گونه ای زمانبندی می شد که حاصل کار به موقع بازگشت کند اما ما می دانیم که در کار پژوهش تعیین زمان کار دشواری است و به ویژه پژوهش های علوم انسانی را نمی توان در چارچوب زمانی مشخصی انجام داد. به همین خاطر وقتی میراث های 11 گانه به مؤسسه علوم انسانی و تحقیقات فرهنگی و بعد ها به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتقل شد، ما شاهد بودیم که یک عده طرح های طولانی مدت در دست اجرا بود که خیلی زمانمند نبود. مثل «فرهنگ تاریخی زبان فارسی» که پیش از انقلاب تاکنون ادامه پیدا کرده است و چندین طرح دسته جمعی دیگر در پژوهشکده های زبان‌شناسی، ادبیات و تاریخ که مشمول زمان نمی شوند.
زمانی که دکتر آیت اللهی به ریاست پژوهشگاه منصوب شدند، اعضای هیأت رئیسه و سیاستگذاران پژوهشگاه تصمیم گرفتند یک بازنگری جدی در روندهای جاری و متداول اجرای طرح های پژوهشی صورت پذیرد. حاصل تلاش‌‌ها، تحقیقات و بررسی های آنها که در ادامه به یک روال تبدیل شد این بود که، هر عضو هیأت علمی موظف بود سالانه یک طرح پژوهشی انجام دهد و انتظار طبیعی هم این بود که طرح پژوهش در مدت یک سال به خروجی مشخصی هم منجر شود و آن خروجی هم در درجه اول تألیف کتاب بود.
• واکنش اعضای علمی به این روال جدید چطور بود؟
مجموعه کادر اداری و پژوهشی زمان ریاست دکتر آیت اللهی با همت و پشتکار خودشان کوشیدند این روال را در پژوهشگاه جا بیاندازند و در واقع این کار هم انجام شد و پژوهشگران موظف بودند سالانه یک طرح انجام دهند اما وقتی به کارنامه طرح های انجام شده نگاه می کنیم می بینیم که چون پژوهشگران با تنگناهای زمانی مواجه بودند و از طرف دیگر خرجی های فوق العاده‌ای از آنها انتظار می رفت، این شیوه نتیجه خوب و موفقی در پی نداشت و کمتر پژوهشگرانی بودند که بتوانند سالانه یک کتاب تألیف کنند. البته آنجا تلاش هایی شده بود که اعضای هیأت علمی دارای یک برنامه پژوهشی باشند اما عملا چنین نشد. این روال زمان ریاست مرحوم دکتر آئینه وند و تا حدودی از دوره ریاست دکتر قبادی هم ادامه پیدا کرد تا زمانی که این جانب به معاونت پژوهشی منصوب شدم.
• از چه زمانی به این نتیجه رسیدید که باید روال جدیدی برای ارائه طرح های پژوهشی در پیش گرفت؟
من از سال 1391 که وارد پژوهشگاه شدم به دلیل تجربیاتی که از مؤسسات پژوهشی بیرون، از پژوهشگاه و فعالیت های پژوهشی دانشگاه ها داشتم، ایده هایی به ذهنم رسید و آن ایده ها را به شکل های مختلفی در شورای پژوهش مطرح کردم اما به دلایل مختلف این واهمه، نگرانی و ترس وجود داشت که مبادا با تغیر روال ها راندمان تولید کارهای پژوهشی به لحاظ کمی تنزل پیدا کند و ما دچار کاهش تولید علمی شویم و در رقابت های علمی و رنکینگ های مورد نظر وزارت علوم رتبه های پایینی کسب کنیم اما این یک وجه از داستان بود و در پشت پرده شاهد استرس ها و فشارهای روحی روانی فراوانی به اعضای هیأت علمی بودیم و در عین حال با افت کیفیت طرح های پژوهشی، طولانی شدن زمان داوری ها، همچنین با کاهش استقلال علمی پژوهشکده ها مواجه بودیم.
• برای اینکه این مشکلات را از پیش رو بردارید باید چه اقداماتی انجام می دادید؟
طبیعتا برای رفع این فرایندها تقویت رقابت ها باید در مجموعه فعالیت های پژوهشی بازنگری هایی صورت می گرفت. بنابراین تلاش کردیم تا پژوهشگاه علوم انسانی را با روال های تازه پژوهشی مواجه سازیم که هم کیفیت کارها افزایش یابد و هم از فشارهای نهایی کاسته شود همچنین تولیدات و فعالیت های گروهی و تلاش های علمی خارج از طرح موظف اعضای هیأت علمی هم به گونه ای محاسبه شود. در شیوه های قبلی تولیدات علمی خارج از برنامه موظف اعضای هیأت علمی در هیچ جایی لحاظ نمی شد که به همین خاطر با ترکیبی از مسائل مختلف و متنوع انباشته شده مواجه بودیم و طرح های پژوهشی با تأخیرهای طولانی، با استمهال‌های مختلف و روند طولانی داوری ها مواجه بودند که در مجمع باعث پائین آمدن کیفیت کار می شد. بنابراین باید طرحی تازه درمی‌انداختیم که بر این مشکلات غلبه کند و فضای جدیدی فراهم سازیم تا پژوهشگران بتوانند بهتر و با فراغ بال بیشتری فعالیت کنند. مجموعه این تلاش ها باعث تدوین نظام نامه پژوهشی پژوهشگاه شد که قبلا وجود نداشت. ما برای اینکه یک روال یا رویه نهادمند در پژوهش ها را تدوین و طراحی بکنیم که بعد به عنوان ساختار در پژوهشگاه باقی بماند، به این کار مهم روی آوردیم.
• مشارکت اعضای هیأت علمی چطور بود؟
تدوین نظام نامه محصول فکری یک نفر نبود بلکه حاصل انباشت فکری، تبادل تجربه ها، گفتگوهای طولانی و مستمر و فراخوان های متعدد برای مشارکت اعضای هیأت علمی بود که به صورت گسترده تقریبا با همکاری جمعی فراگیر اعضای هیأت علمی، رؤسای پژوهشکده ها و مراکز صورت گرفت. اغراق آمیز نیست بگویم، بالغ بر صدجلسه در مورد نظام نامه تشکیل دادیم. صورت بندی ها و نسخه های متعددی از نظام نامه تشکیل شد و در کمیته های شورای پژوهشی و کمیسیون های تخصصی پیرامون آنها بحث و گفت و گو شد و هربار حک و اصلاحاتی پیرامون آن صورت گرفت. همچنین افزون بر مشارکت گسترده اعضای هیأت علمی داخلی پژوهشگاه، از تجربیات برخی نخبگان بیرونی هم استفاده کردیم و مجموعه آن تحت عنوان «نظام نامه پژوهشی» شکل گرفت. با این حال طبیعی است که هر متن نوشته شده ای دارای نقص و ایراداتی باشد به ویژه اینکه در مرحله عمل ممکن است برخی ایرادات نمایان شود به همین منظور ما دو دوره اجرای آزمایشی نظام نامه را مدنظر داریم و قرار است که رؤسای پژوهشکده ها و مراکز با همکاری و تلاش و همدلی به اجرای بهینه و کارآمدتر نظام نامه کمک کنند و ما بتوانیم یک تجربه موفق عملی مناسبی از حاصل گفت و گوها و تعاملات اعضای هیأت علمی و تجربه آنها در این حوزه داشته باشیم.
• تا چه حد از استقبال همکاران راضی بودید؟
خوشبختانه وقتی اعضای هیأت علمی در جریان کار قرار گرفتند مشارکت و استقبال خوبی از خود نشان دادند و ایده های مختلفی مطرح کردند. تلاش ما نیز در این جهت بود که از نیروی نخبگانی پژوهشگاه در تمام سطوح و رده های دانشگاهی با توجه به چرخه تصویب طرح های پژوهشی استفاده کنیم. به موجب نظام نامه پژوهشی، مشارکت فعالانه گروه ها، پژوهشکده ها و سپس کمیسیون ها در تدوین و تقویت طرح‌نامه ها لحاظ شده است. افزون بر این بحث نظارت و مشاوره ای که پژوهشکده ها برای اعضای هیأت علمی فراهم خواهند کرد موجب می شود تا مراکز اصلی و هسته مرکزی کار علمی در پژوهشکده ها انجام شود. همه اینها باعث استقبال اعضای هیأت علمی شد. لازم به ذکر است در این نظام نامه روند معقولی برای تصویب طرح در نظر گرفته شده است و به صورت سیال دوره زمانی مشخصی برای ارزیابی طرح پژوهشی و نوشتن متن تحقیق پیش بینی شده است و همه اعضای هیأت علمی را تشویق کرده تا یک برنامه مطالعاتی و پروژه فکری تحقیقاتی در یک دوره 5 ساله داشته باشند و کمتر با تنگنای زمانی مواجه شوند. افزون بر این اینها چرخه داوری ها هم خیلی تسهیل شده و دیگر چرخه داوری هرگز شبیه یک جلسه دفاع نیست و هدف از داوری، یاوری است. هدف کمک به اعضای هیأت علمی است. هدف این است که ناقدان و داوران در یک جمع صمیمی بنشینند و درباره دستاورد علمی یک پژوهشگر بحث و تبادل نظر کنند که در این گفت و گوهاست که بسیاری از حقایق آشکار می شود.
از سوی دیگر مجموعه تلاش های علمی همکاران، بیرون از طرح موظف به عنوان افزونه های زمانی که تا 6 ماه قابل تمدید است، مورد بررسی قرار می گیرد. افزون بر موارد ذکر شده، این نظام نامه پژوهشی از قالب تنگ نظرانه پیشین که تمام تحقیقات اعضای هیأت علمی می بایست خروجی واحدی داشته باشد را تغییر داد. بنابراین بر اساس نظام نامه پژوهشی این محدودیت ها را هم شکستیم و برای آن انواع خروجی ها و دستاوردها را پیش بینی کردیم که با روح آئین نامه ارتقاء هم سازگاری دارد و می تواند در قالب های متنوعی از کتاب، ترجمه، مقاله علمی- پژوهشی تا بسته های نرم افزاری به جامعه علمی کشور عرضه شود. باور کنید از زمانی که نظام نامه را ابلاغ کردیم به تعداد طرح های ارائه شده به کمیسیون ها افزوده شد و چند برابر رشد داشته است و این نشان می دهد که اعضای هیأت علمی منتظر بودند تا نظام‌نامه تصویب شود و بر همان اساس طرح های خود را ارائه کنند به همین سبب پس از ابلاغ نظام نامه هرهفته 5،6 طرح پژوهشی داریم که در پژوهشگاه بی سابقه است و نشان می دهد که استقبال تا چه حد گستره بوده است.
• گویا قبلا هم ایده اصلی تدوین نظام نامه را به نوعی مطرح کرده بودید؟
بله، اولین بار زمانی که در پژوهشکده تاریخ بودم، این موضوع را در شکل متنوع سازی فعالیت های پژوهشی مطرح کردم و آن زمان و فضای مناسبی برای پیشبرد چنین ایده هایی مهیا نبود. به هرحال این کار یک نوع ساختارشکنی و گشودن راه های تازه بود و معمولا مدیریت های محافظه کار در برابر چنین رویه هایی مخالفت و مقاومت می کنند و اجازه نمی دهند مجموعه تحت مدیریت آنها دستخوش نوسان، بحران یا چالش های بزرگ شود و معمولا سعی می کنند روال های موجود را حفظ کنند. بنابراین چون تدوین نظام نامه یک بازنگری عمیق در این روال ها بود، طبیعتا نگرانی ها، ترس ها و دلهره هایی را نیز در پی داشت که این نگرانی ها را نه تنها رئیس پژوهشگاه بلکه، مدیران میانی و رؤسای پژوهشکده ها هم داشتند و فکر می کردند همان روال سابق، روال مناسبی است اما در پی گفت و گوها و بحث هایی که صورت گرفت و همچنین با آسیب شناسی و مطالعه تجربه های پیشین به این جمع بندی رسیدیم که باید راه دیگری را در پیش بگیریم و در چرخه های موجود بازنگری های عمیقی داشته باشیم و بتوانیم از توان و ظرفیت اعضای هیأت علمی استفاده بهینه تری بکنیم تا هم پژوهشگاه از آن سود ببرد و هم جامعه و خود پژوهشگران.
نظر شما :