گزارش «مواجهه رسانه ای با مساله ایدز در ایران»

روز چهارشنبه مورخ 1 آبانماه 98 دومین نشست از سلسله نشست های ارتباطات، رسانه و سلامت؛ تجربه های جهانی، درس های ایرانی با عنوان «مواجهه رسانه ای با مساله ایدز در ایران» با سخنرانی دکتر سیده زهرا اجاق، رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دکتر داود مهرابی، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و همچنین دکتر فرداد درودی، مدیر کشوری دفتر برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز در ایران با حضور پژوهشگران و علاقه مندان به این حوزه به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در ابتدای نشست دکتر اجاق با مرور بر اخبار و روایت‌های منتشر شده در رسانه های سنتی و نوین درباره رویداد ایدز در روستای چنار محمودی به مشکلات انتقال اطلاعات تخصصی نادرست و متناقض و نقض حق گمنامی مبتلایان و پیامدهای حاصل از آن برای اهالی روستا تمرکز کرد و گفت: اپیدمی ایدز همان قدر که زیستی-پزشکی است، فرهنگی و زبانی هم هست و اپیدمی فقر فهم ایدز در قضیه اخیر موجب نقض حق اساسی گمنامی بیمارانی شد که از این حق ناآگاه بودند و گسترش ناامنی روانی و بی اعتمادی به نهادهای اجتماعی در کل جامعه شد. با توجه به رابطه مثبت بین فهم عمومی از ایدزHIV و نگرش های تبعیض آمیز نسبت به مبتلایان نیاز به آموزش روزنامه‌نگاران برای نحوه عمل در چنین شرایطی و آموزش عمومی به همه مردم درباره این بیماری و حقوق مبتلایان را ضرورتی الزامی برشمرد.

به‌زعم این پژوهشگر ارتباطات، این اقدام موجب کاستن از میران ننگ و انگ اجتماعی این بیماری و مبتلایان شده و رسانه را به رسانه‌ای مسئول در این حوزه تبدیل می کند. از نظر اجاق پاسخ فرهنگی به ایدز عبارت است از، تلاش برای ترجمه آن به روایات آشنا و قابل فهم برای عموم. او با تحلیل مدل روایتگری رسانه ها در موضوع اخیر، چهار ویژگی برای دانش عمومی تولید شده در این باره در رسانه ها برشمرد: احساساتی، بی حرمتی، نقض حقوق اساسی بیماران، عدم دروازه‌بانی. نتیجه این نوع مواجهه رسانه‌ای در بهترین حالت ارائه آمار، عذرخواهی و سکوت بوده است و نتوانست موضوع این بیماری را به عنصر تفکر، درک و تجربه شخصی یکایک ما بدل سازد و عقلانیت اجتماعی باز هم ظهور نکرد؛ بلکه سلسله مراتب عقلانیت همچنان محفوظ ماند و مجموعه جامعه ما به جای این که یک قدم به جلو بردارد تا طی رخداد مشابه در آینده عملکرد بهتری داشته باشد، پس از طی یک دوره عاطفی‌گری به همان سازماندهی های قبل بازگشت. این در حالی است که از نظر اجاق آگاهی و کنشگری اجتماعی حاصل جمع اقدام و همکاری و هم آفرینی عقلانیت اجتماعی و عقلانیت علمی توام با یکدیگر است.

سپس دکتر فرداد درودی در زمینه ایدز در ایران به گفتگو پرداخت. او مشکل رخ‌داده در روستای چنار محمودی را تماماٌ ارتباطاتی نامید و گفت: تمام ارتباطات داخلی، خارجی، بالاـ پایین یا برعکس همه مخدوش بودند. به باور درودی مسئولین بهداشت باید بتوانند خبرها را ردیابی کنند و برای جریان‌های رسانه‌ای آمادگی داشته باشند اما در واقعه اخیر چنین چیزی رخ نداد. حتی نتوانست با همتایان خود ارتباط برقرار کند. وزرات بهداشت نمی‌دانست باید با همتایان خود هم ارتباط مؤثری داشته باشد و از اقدامات بهداشتی نامناسب به عنوان advocavy برای سیاست استفاده کند.
درودی افزود: درباره موضوع بحث ما متخصصان بهداشت عمومی هر چهار استراتژی ممکن را در برابر رسانه اخذ کرد: پنهان کاری، عدم پذیرش مسئولیت و سد کردن راه ارتباط، ادعای انجام وظایف قانونی، حل مسأله و درست کردن اتفاق.

او در ادامه به توضیح مباحث فنی درباره بیماری ایدز، روش های تشخیص آن و رابطه پزشک با مبتلایان پرداخت و نتیجه گرفت که در رخداد اخیر مجموعه بهداشت در ارتباط با همگنان و افراد خارج از مجموعه بهداشت خیلی ضعیف عمل کرد و نیاز به بازنگری آموزش را جدی دانست. همچنین او از متخصصان ارتباطات و رسانه‌ها درخواست کرد که چاره ای بیاندیشند تا روستای چنار محمودی در اذهان عمومی برابر با ایدز تلقی نشود.
در ادامه نشست دکتر مهرابی گفت: مقابله با چالش های اجتماعی ایدز نیازمند همکاری‌های بین بخشی است و رسانه ها نقش مهمی در این فرایند بر عهده دارند. بر اساس این نقش تأثیرگذار رسانه ها که با ظهور رسانه های اجتماعی نیز بر اثرگذاری آنها افزوده شده است، مسئله چنار محمودی فرصتی برای ارزیابی عملکرد رسانه ای در مقابل این موضوع است تا با درس گرفتن از آنچه روی داده، آگاهی خود را برای مدیریت بحران های احتمالی سلامت در آینده تقویت کنیم محورهای فرهنگی – اجتماعی اخبار منتشر شده، محورهای رسانه ای و اطلاع رسانی، تکذیب های انجام شده، ضرورت انجام اقدامات فوری / اقدامات انجام شده، مباحث مرتبط به اچ.آی.وی به صورت کلی، خواسته های مردم / نمایندگان مردم (مجلس)، و مقامات / مسئولانی که در خصوص مسئله چنارمحمودی منبع اخبار و گزارش های منتشر شده در رسانه ها بودند، در این بررسی مقایسه ای مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند.

مهرابی افزود: مطالب منتشر شده در شبکه اجتماعی اینستاگرام نیز در سه قالب شامل 1) برگرفته شده از منابع خبری دیگر (بازتاب)، 2) اطلاع رسانی، و 3) اظهار نظر شخصی مورد بررسی قرار گرفتند و موضع گیری برجسته در هر یک از این سه قالب بر اساس مطالب و اخبار منتشر شده در اینستاگرام استخراج شد مهرابی پس از ارائه داده های گردآوری شده از منابع مورد مطالعه بیان کرد: حفظ محرمانگی اطلاعات، حفظ حرمت و آرامش مردم، عذرخواهی از مردم به دلیل توهین‌های احتمالی، غرض ورزی و شیطنت در تفسیر عبارت «روابط نامطلوب» با عنوان «روابط نامشروع»، توصیه به مردم جهت حفظ خویشتنداری و آرامش مردم، و نگرانی از انگ و برچسب ناشی از اچ.آی.وی را از جمله محورهایی فرهنگی – اجتماعی دانست که در اخبار خبرگزاری‌ها پوشش داده شده اند. تأکید بر پیگیری اخبار از رسانه های رسمی، عدم توجه به شایعات فضای مجازی، عدم توجه به شایعات و اخبار کذب، نقش رسانه های بیگانه در تشویش اذهان عمومی، بزرگ نمایی موضوع ابتلا در فضای مجازی، شایعه پراکنی رسانه‌های زرد با هدف تخریب سیستم بهداشت و درمان، و کذب و اغراق آمیز دانستن خبرهای منتشر شده در فضای مجازی نیاز مطالب برجسته شده مرتبط با رسانه است که از سوی مقامات و مسئولان بیان شده اند.

استادیار پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، بر اساس نتایج این مقایسه مقدماتی، تشکیل یک تیم رسانه ای مرکب از اعضای وزارت بهداشت، روزنامه نگاران سلامت، نهادهای رسمی مربوطه، نهادهای تخصصی، و نهادهای مردمی را نخستین گام در مدیریت بحران های سلامت را ضروری دانست. تعیین منبع انتشار اخبار مربوطه (در سطح فردی و سازمانی) و انتشار مطالب ضروری، تشکیل کانال خبری و اطلاع رسانی در فضای مجازی، و انجام اقدامات اولیه و تعیین چشم انداز زمانی برای پاسخگویی به پرسش های ذهنی مخاطب از دیگر گام‌های ضروری در فرایند مدیریت بحران ها است.