گزارش مناظره با عنوان «مسئولیت اجتماعی دانشگاه»

دکتر فاضلی: دانشگاه باید فرد کارآمد اجتماعی پرورش دهد
دکتر مهدوی زادگان: دانشگاه بعد از انقلاب توانست به مرحله مسئولیت پذیری برسد
 به همت معاونت فرهنگی- اجتماعی پژوهشگاه، چهارمین جلسه طرح بصیرت افزایی با مناظره بین دکتر نعمت الله فاضلی و دکتر داوود مهدوی زادگان از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با موضوع «مسئولیت اجتماعی دانشگاه» روز سه شنبه 18 تیرماه 1398 در سالن حکمت پژوهشگاه برگزار شد.
نعمت الله فاضلی در ابتدای نشست گفت: نهاد دانشگاه در ایران با چند ایده مسئولیت اجتماعی درگیر بوده است. نهاد دانشگاه خودش را به طور ساختاری پاسخگوی چه چیز می داند؟ اگر دارالفنون را به عنوان شروع دانشگاه معاصر و نقطه گسست از شکل های پیشامعاصر دانشگاه در ایران بدانیم، دانشگاه ایرانی در مرحله اول پاسخگوی قدرت سیاسی و سلطنت بوده است. لذا به آن دارالعلم یا دارالحکمه نگفتند و نامی شبیه به سرزمین تکنیک ها برای آن گذاشتند و در آن علومی مانند پزشکی و مهندسی و علومی که برای توپخانه ها مناسب باشد شکل گرفت.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: گسست دوم از دوره شکل گیری دانشگاه تهران به وجود می آید. در این دوره مسئولیت اجتماعی دانشگاه، توسعه بروکراسی است. یعنی دانشگاه تأمین کننده بخش اداری است که در حال شکل گیری است. گسست سوم با انقلاب اسلامی آغاز می شود. در این دوره دانشگاه با مفهوم جدیدی به عنوان تعهد شروع می شود؛ تعهد به معنای پاسخگویی به گفتمان رسمی حکومت. در این دوره دانشگاه باید پاسخگوی این مسایل یعنی آرمان های انقلاب، اسلام و … باشد. لذا نوعی تعهد سیاسی و ایدئولوژیک دارد.
وی سپس گفت: نقد بنده این است که چه چیزی در درون این دانشگاه، مسئولیت تعریف نشده است؟ چه در دوره درالفنون، چه دوران پهلوی و چه جمهوری اسلامی. تقسیم بندی بنده به این سه دوره معنایش این نیست که ویژگی های مرحله اول و دوم باقی نمانده، بلکه چیزهایی به آن اضافه شده است. اقلیت حاشیه ای هم در کشور ما وجود دارد که گفتمان مقاومت در برابر این گفتمان رسمی را انتخاب کرده است. در صورتیکه این مسئولیتها، مسئولیتهای دانشگاه نیست، مسئولیت دانشگاه، یادگیری و یاددهی است و از قبال این مسئولیت است که انسانها پرورش یافته و شایستگی های لازم برای جامعه معاصر پیدا می کنند.
نعمت الله فاضلی اضافه کرد. در تمام این سه دوره مسئولیت های تعریف شده متناسب با مسئولیت دانشگاه و منطق وجودی آن نبوده است. دانشگاه باید فرد کارآمد اجتماعی پرورش دهد. آنچه که به آن پرورش استعدادها و توانمند شدن می گوییم. مهم ترین آن تفکر انتقادی است. یعنی توان تجزیه و تحلیل معرفتی و رهایی بخشی. یعنی استقلالی وجود داشته باشد و تسلیم گفتمان های روز نشود. گفتمان بازاری و تجاری سازی هم امروز شکل گرفته که این هم مسئولیت دانشگاه نیست. دانشگاه محل تولید سرمایه هست و نه محل تولید پول. دانشگاه محل گفتگو و بحث، یادگیری و یاددهی و تفکر انتقادی است .بازار و حکومت نمی توانند از بیرون چیزی را به دانشگاه تحمیل کنند. دانشگاه نمی تواند این وظیفه را محقق کند، در نتیجه چالش شکل می گیرد.
 در ادامه نشست، دکتر داود مهدوی زادگان در پاسخ گفت: مفهوم وارونگی که به آن اشاره شد، با کلام آقای دکتر تداوم پیدا کرد. ایشان به معنا و مفهوم مسئولیت و مسئولیت دانشگاه نپرداختند. در شکل مصداقی هم آنچه که از تاریخ دانشگاه بیان کردند، مقرون به واقع نیست. بنده به نظریه دو دانشگاه قائل هستم. ما در تاریخ معاصر دو دانشگاه داشته ایم؛ منظور دو روایت از دانشگاه نیست. این دو دانشگاه تا امروز هم فعال است و کار خودش را می کند. آقای دکتر درباره یکی از این دو دانشگاه صحبت کردند و در بیان شان نوعی وارونه گویی داشتند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: تا مفهوم مسئولیت روشن نشود ما نمی توانیم بحث را پیش ببریم. به طور اجمال مسئولیت را در ۵ ویژگی می دانم: اول اینکه مسئول همیشه مورد خطاب وارد می شود. ثانیاً در مسئولیت نوعی جدی گرفتن وجود دارد و نهاد یا فرد مسئول جدی گرفته می شود. ثالثاً در مسئولیت امانت داری وجود دارد. علاوه بر این در مسئولیت تعهد، تکلیف و وظیفه وجود دارد. انسان مسئول متعهد به انجام کاری پیرامون امانتی که در دست دارد می شود. نمی شود کسی خودش را مسئول بداند، اما قائل به تکلیف و وظیفه نباشد. همچنین مسئول، قابلیت مورد سوال واقع شدن دارد. مورد سوال واقع شدن هم معمولاً زمانی اتفاق می افتد که فرد، بد عمل می کند.
داود مهدوی زادگان سپس اظهار داشت: بر این اساس اگر بخواهیم صحبت از دانشگاه مسئول بکنیم، باید این دانشگاه این ویژگی ها را داشته باشد. دانشگاه مسئول تا پیش از انقلاب اساساً شکل نگرفته بود. یعنی نه مورد خطاب واقع می شد، نه جدی گرفته می شد، نه امانتی به او سپرده می شد و نه حتی مورد سوال واقع می شد. یعنی ما یک دانشگاه تشریفاتی و زینتی داشتیم، در نتیجه در سازندگی و آبادانی کشور هم هیچ نقشی نداشت. اینکه چه چیزی باعث شده که دانشگاه در کشور ما مسئول نباشد جای بحث دارد. به عقیده من دانشگاه بعد از انقلاب توانست به مرحله مسئولیت پذیری برسد که به هیچ عنوان با قبل از انقلاب قابل مقایسه نیست. در این چهل سال دانشگاه توانسته بسیاری از مسایل جامعه را حل کند. مردم چه در جنگ و چه در شرایط بعد از جنگ به دانشگاه روی آوردند و از دانشگاه خواستند مشکلات شان را حل کند.
داود مهدوی زادگان اضافه کرد: تمام ویژگی هایی که آقای دکتر گفتند متعلق به دانشگاه تشریفاتی است و نمی خواهد مسئولیت بپذیرد و مورد تخاطب قرار گیرد. این نگاه به دانشگاه هنوز هم وجود دارد و با قدرت هم به کار خود ادامه می دهد و اتفاقاً به شدت به قدرت متصل است. اراده اش معطف به قدرت است و به شدت برای بقای خود از قدرت استفاده می کند. این است که می گویم در کلام ایشان وارونه گویی وجود دارد.
نعمت الله فاضلی در ادامه گفت: در اینجا مشخص است که با دو نوع نگاه به مسئولیت مواجه هستیم. یک نگاه مسئولیت را امر بیرونی می بیند و نگاه دیگر که بنده مطرح می کنم مسئولیت را درونی می بیند. ایشان مسئولیت را مورد خطاب واقع شدن می دانند. به این می توان استیضاح گفت که نظام های ایدئولوژیک دائماً شهروندان خود را استیضاح می کنند تا بتوانند آنها را به انقیاد خود در بیاورند. دائماً مورد خطاب واقع می شوی که چرا آن چیزی که باید باشی نیستی.
وی سپس خاطرنشان کرد: من دقیقاً عکس این را می گویم. معتقدم مسئولیت یک انتخاب است و نه یک استیضاح. بخشی از این انتخاب اراده گرایانه است و بخشی از آن ساختاری؛ یعنی موقعیت این امکان را به فرد می دهد. من مسئولیت را نوعی ظرفیت می دانم. ولی ایشان مسئولیت را ظرفیت نمی داند، بلکه امر بیرونی می داند که شما را مورد مخاطب قرار می دهد.
نعمت الله فاضلی همچنین گفت: مسئولیت دانشگاه امانت داری نیست. بلکه نهاد مولد، خالق، به وجود آورنده پویایی و تغییر است تا دانش را از راه تفکر انتقادی و خلاق بیافریند. رویکرد بنده، مسئولیت به معنای ظرفیت است و نه امانت و تعهد و استیضاح. مسئولیت مفهومی برای به انقیاد در آوردن نیست و دانشگاه هیچ امانتی را از بیرون نمی پذیرد. بلکه از راه تفکر خلاق قرار است که دانشگاه مسئولیت را بپذیرد.
وی اضافه کرد: دانشگاه باید در چهارچوب منطق وجودی خود که یادگیری و یاددهی است، بالنده شود تا افراد بتوانند در آن پذیرای چیزی باشند و کنشگر و پیشگام باشند، نه اینکه چیزی را از آنها بخواهند. هر نهادی باید از استقلال نهادی برخوردار باشد. حکومت حق ندارد به نام آرمان یا هر مفهوم دیگری به نهادها تجاوز کند. باید تفکیک و استقلال نهادی را بپذیرد.
نعمت الله فاضلی عنوان کرد: دانشگاه کارش نقادی است که اگر نتواند این کار را انجام دهد آن وقت شما مجبور هستید هر ۲۰ سال یک بار انقلاب کنید. موافقم که دو دانشگاه مسئول و غیر مسئول داریم اما باید ببینیم که دانشگاه مسئول و دانشگاه غیر مسئول دقیقاً کجاست؟ امام خمینی در ابتدای انقلاب جمله ای داشتند که گفتند دانشگاه باید کارخانه آدم سازی باشد. با این جمله بسیار موافقم اما دانشگاه در کشور ما به کارخانه قدرت سازی تبدیل شد. ساخت ابزار، مدرک و … ساخت آدم نیست.
داود مهدوی زادگان در ادامه گفت: من نفی انتخاب نمی کنم بلکه سخن این است که مسئولیت چیزی بالاتر از انتخاب است.  وقتی کسی در رشته ای ظرفیت سازندگی دارد اما بگوید چون حق انتخاب دارم این کار را نمی کنم، معنای این حرف این است که این شخص نمی خواهد در پیشرفت جامعه کمک کند. اینکه کسی حق استیضاح ندارد حرف متکبرانه ای است. در درجه اول مردم حق دارند که دانشگاه را استیضاح کنند. با بمب اتم ۲۰۰ هزار انسان بی گناه را نابود کردند. این بمب اتم را دانشگاه ساخت. آیا این مردم و وجدان دانشگاه حق ندارد دانشگاهی که این بمب اتم را ساخت را استیضاح کند و بگوید بأی ذنب قتلت؟ دانشگاه مسئول، هیچ وقت خود را نهادی برتر و مرجعی بالاتر از همه نمی داند که هیچ کسی حق ندارد من را مورد سوال قرار دهد. اتفاقاً دانشگاه مسئول، همیشه خود را بدهکار به مردم می داند چون مردم را ولی نعمت خود می داند.
داود مهدوی زادگان ادامه داد: وقتی صحبت از مسئولیت دانشگاه می شود یعنی دانشگاه در حضور خود در اجتماع چه مسئولیتی دارد. نباید بگوییم دانشگاه در درون مرزهای خودش چه مسئولیتی دارد. می خواهیم دانشگاه را به درون جامعه بیاوریم تا بتواند مشکلات جامعه را حل کند و نسبت به آنها مسئول باشد.
وی خاطرنشان کرد: دانشگاه مسئول و غیر مسئول همین الان هم وجود دارد. اینکه می گویم در کلام ایشان وارونگی است به این خاطر است که ایشان همه آن شناسنامه ای که به نام دانشگاه غیر مسئول است را به نام دانشگاه مسئول عنوان می کند. حقیقت این است که آن قدر که دانشگاه غیر مسئول از قدرت استفاده می کند دانشگاه مسئول این کار را نمی کند. دانشگاه غیر مسئول در سازندگی مشارکت نمی کند و کلی هم ادعا دارد.
داود مهدوی زادگان سپس عنوان کرد: در ۴ دهه اخیر جامعه با دانشگاه مدیریت شد. اینکه نگذاشتیم تحریم ها فلج کننده شود و ضربه گیر تحریم ها شدیم همگی به وسیله دانشگاه بود. دانشگاه مسئول به تحول در علوم انسانی می اندیشد، اما دانشگاه غیر مسئول مقاومت می کند.
 در انتهای این نشست دکتر فاضلی و دکتر مهدوی زادگان به تعدادی از سؤالات حاضران پاسخ گفتند.