گزارش نشست «قرآن زعفرانی با ترجمه‌ای کهن به فارسی، مورّخ ۵۴۶ قمری»

به همت پژوهشکده مطالعات قرآنی و با همکاری انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، نشستی «قرآن زعفرانی با ترجمه‌ای کهن به فارسی، مورّخ 546 قمری» روز یکشنبه، 16 تیر در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با حضور جمعی از علاقمندان برگزار شد. در این نشست دکتر مرتضی کریمی‌نیا (استاد دانشگاه و پژوهشگر برجسته نسخ خطی) به ایراد سخن پرداخت و گفت: نسخه ش 551 در موزه رضا عباسی یکی از مهمترین نسخه های قرآنی همراه با ترجمه فارسی از قرن ششم است که تاکنون توجه محققان و نسخه پژوهان را به خود جلب نکرده است. این اثر ارزشمند نسخه کاملی از قرآن کریم همراه با برگردان فارسی است که در سال 546 قمری به دست کاتب ابوالفخر بن ابیالفضل الزعفرانی کتابت شده است. «قرآن زعفرانی»، کهن‌ترین نسخه قرآنی کامل، تاریخ‌دار و حاوی ترجمه فارسی است. سایر نسخه‌ها نه تاریخ‌دار و نه کاملند. نسخه‌های تاریخ‌دار چون قرآن ری نیز هم متأخر از زعفرانی‌اند و هم ترجمه قرآنی‌شان مشروح و تفسیری است. به همین سان، تا میانه قرن ششم هجری، آثار فارسی قرآنی چندی به دست ما رسیده است، اما تمامی این متون، آثار تفسیری فارسی چون نسخه‌های طبری، سورآبادی، اسفراینی، حدادی و مانند آنهاست. «قرآن زعفرانی» در این میان یک ترجمه خالص قرآن به فارسی است. ترجمه فارسی در «قرآن زعفرانی» تنها و تنها به قصد برگردان آیات ــ و نه شرح و تفسیر آن ــ در میان سطور قرآنی افزوده شده است.
کریمی نیا افزود: مترجم پارسی قرآن در این نسخه را به درستی نمیشناسیم، اما می‌دانیم که از تفسیر سورآبادی تأثیر فراوانی یافته، و این متن را قریب 50 سال پس از درگذشت سورآبادی (د. 494 هجری) نوشته است. ترجمه قالبی کلمه به کلمه دارد؛ یعنی مترجم به سبک نخستین مترجمان قرآن در زیر هر کلمه معادل فارسی آن را مینویسد. از همین رو، نحو جملات تا حد زیادی عربی است. مترجم علاوه بر برخورداری از توانایی در ادب فارسی، دانشهای قرآنی، تاریخی، فقهی، به مضامین کلامی قرآن توجهی ویژه دارد. ظاهراً وی آیات مربوط به افعال و صفات الهی را با تفسیر خاصی که به معتزله نزدیکتر است، به فارسی ترجمه می کند، اما در واقع باید بدانیم که این رنگ و بوی کرّامیه در تفسیر سورآبادی است که عیناً به «قرآن زعفرانی» انتقال یافته است. با آنکه کاتب متن به روشنی تفسیر سورآبادی را در پیش چشم داشته، متن ترجمه «قرآن زعفرانی»، تفاوت‌هایی جدی از حیث نحوی، واژگانی و تفسیری با ترجمه آیات در سورآبادی دارد.
 در پایان صحبت های دکتر کریمی نیا، جلسه پرسش و پاسخی برگزار شد.