گزارش نشست «آسیب ‌شناسی ربع قرن جشنواره بین ‌المللی تئاتر کودک و نوجوان»

نخستین جلسه از سلسله نشست های ادبیات نمایشی کودک و نوجوان در ایران و آسیا، با موضوع آسیب شناسی ربع قرن جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان امید- همدان، با حضور منصور خلج، دکتر محمد عارف، بهرام دوست قرین، دکتر محمد نجاری به میزبانی مرکز اسناد فرهنگی آسیا روز شنبه ۲۵ خرداد ۹۸ برگزار شد.

در ابتدای این نشست، دکتر محمد نجاری، دبیر علمی سلسله نشستهای ادبیات نمایشی کودک و نوجوان با تشریح اهمیت ادبیات نمایشی کودک و نوجوان گفت: ادبیات کودک ‌و‌ نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه کودکان و نوجوانان می‌گویند. این گونه ادبیات هم دربرگیرنده بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالایی‌ها، مَثَل‌ها، قصه‌ها است و هم داستان‌ها و نمایش‌نامه‌ها و اشعار و نیز نوشته‌هایی در زمینه دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را دربرمی‌گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می‌آورند. «ابوالفضل صبحی مهتدی» نخستین فردی است که داستان‌های عامیانه ایرانی را برای کودکان گردآوری کرد. اولین تلاش‌ها برای آوردن ادبیات کودک و نوجوان به دوره مشروطه و فضای حاکم بر آن دوران بازمی‌گردد. بعدها، ادبیات کودک و نوجوان در ایران رشد فراوانی کرد و با بازگشایی «کانون پرورش فکری کودک و نوجوان» به سال 1344ش نقطه عطفی در چاپ کتاب کودک پدید آمد. در این میان باید به کسانی چون صمد بهرنگی، علی‌اشرف درویشیان، هوشنگ مرادی‌کرمانی، و حتی احمد شاملو و... اشاره کرد. در حوزه ادبیات نمایشی برای کودک نوجوان، اولین اثر نوشته‌شده در ایران نمایش‌نامه سه‌پرده‌ایِ «سروش و نیلا» اثر «هومبر دونیک» است که توسط علینقی‌خان وزیری ترجمه شده است. در همان سال‌ها وزیری نمایشنامه‌ای با نام «روز پذیرایی» برای کودکان نوشت که اجراهای زیاد و موفقی داشت. اما در این میان جبار باغچه‌بان مشهورترین کسی است که با راه‌اندازی مهدکودکی، خود به نوشتن و اجرای آثار نمایشی کودک می‌پردازد تا آن‌جا که او را «پدر تئاتر کودک در ایران» لقب داده‌اند. در سال 1298 میرزاجبار عسکرزاده معروف به جبار باغچه‏بان نخستین نمایش کودک با عنوان " خُرخُر" را در حیاط مدرسه احمدیه شهر مرند اجرا می کند. نکته مهم در این خصوص مقایسه تاریخی با 4 ژوییه 1920 است که ناتالیا زانس اولین تئاتر دولتی کودکان را در مسکو تاسیس می کند و در 1921 است که تشکل تئاتر کودکان مسکو را به نام تئاتر مرکزی به وجود می آورد؛ یعنی زمانی که حدود دوسال از فعالیت های تئاتری جبار باغچه بان در تبریز مرند گذشته است.

این نکته برای ما از چند جهت برای ما حایز اهمیت است:
1-    خودجوش بودن این حرکت بدون الگوبرداری از تئاتر غرب
2-    شروع تئاتر کودک در ایران پیش از آغاز تئاتر کودک در بسیاری از کشورهای جهان
3-    با توجه به این پیشینیه، نرخ جمعیتی، وجود جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان، الگوهای خاص نمایشنامه نویسی ایرانی در این حوزه و....فرصت مناسبی است که از این اتفاق مهم غفلت نورزیم و با معرفی نام جبارباغچه بان به جهانیان یک رویداد مهم برای فرهنگ و هنر این سرزمین رقم بزنیم.
دبیر علمی این نشست در ادامه افزود: اتفاق مهم در حوزه تئاتر کودک، راه‌اندازی «کانون پرورش فکری کودک و نوجوان» است که در آن تلاش‌هایی جدی برای اجرای نمایش‌های کودکان صورت گرفت. از چهره‌های برجسته کانون پرورش فکری می‌توان به بیژن مفید اشاره کرد که با نمایش‌های «شاپرک خانم»، «ترب»، و «خورشید خانم آفتاب کن» نقش مهمی در جذب مخاطبان کودک ایفا می‌کند. پس از انقلاب، تئاتر کودک فعالیت‌های فراوان و چهره‌های اثربخشی داشته است و تلاش شده است با برگزاری جشنواره‌های متعدد کشوری به این رشته رونق بخشیده شود. مهمترین این اقدام هم جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان ( امید – همدان) است که در سال 1368 پس از فروکش کردن جنگ تحمیلی گروهی از کودکان و نوجوان در شهر همدان چند نمایش را با موضوعات مختلف از جمله جنگ ،پیامدهای بمباران مناطق مسکونی بر روی صحنه بردند که این آثار توجه همگان و افکار عمومی را به خود جلب کرد؛ در پی این اقدام با پیشنهاد دکتر اردشیر صالح پور، علی پویان و حمایت بی دریغ دکتر محمد حسن صوفی مدیرکل توانمند و جوان آن سالهای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان همدان، نخستین جشنواره سراسری تئاتر کودک و نوجوان با عنوان "امید" در مهر ماه 1370 در شهر همدان برگزار شد. این جشنواره اکنون ربع قرن قرن از خود را سپری کرده است و گروه نمایش سارا به سرپرستی بهرام دوست قرین پرافتخارترین گروه شرکت کننده در این جشنواره بین المللی است.

منصور خلج، نمایشنامه نویس و پژوهشگر فعال تئاتر کودک و نوجوان، سخنران اول این نشست با واکاوی دوره های برگزاری این جشنواره از زمان آغاز آن در همدان و سپس بم و زاهدان و گچساران و اصفهان و بازگشت به همدان به فراز و فرودهای این جشنواره اشاره کرد. او با تاکید بر اینکه از تئاترهای عهد باستان تا آثار معاصران، کمتر به نمایشنامه نویس صاحب نامی برخواهیم خورد که در زمینه تئاتر کودک و نوجوان اثری خلق کرده باشند، با اشاره به نقش بازی و روان شناسی کودک، از نمایش کودک به عنوان یک شیوه آموزش در جهت رشد و شکوفایی خلاقیت کودک و نوجوان نام برد و گفت:
نمایشنامه نویسی برای کودک و نوجوان کاری تخصصی است، محتاج به شناخت دنیای کودک ، قدرت نوشتن و تخیل قوی است. نویسنده تئاتر کودک باید بداند چگونه میتوان به دنیای کودکی رجوع کرد؟ درونکاوی و بازگشت به خاطرات کودکی و بازآفرینی خلاقانه، لازمه نوشتن است.
نویسنده کتاب" درام نویسان جهان" سخنانش را این گونه به پایان رساند:
تئاتر کودک در ایران بی سابقه و ناشناخته نیست، اینک بیش از همه نیاز به آموزش و پژوهش دارد. با گذشت این همه سال در دانشکده های تئاتری این کشور، رشته ای تخصصی به نام تئاتر کودک و نوجوان وجود ندارد تا کارشناسان این رشته را تربیت کند که رشد و بالندگی تئاتر هر کشور ریشه در تئاتر کودک و نوجوان آن کشور دارد.

دکتر محمد عارف، نمایشنامه نویس و دانشیار انسان شناسی هنر، سخنران دیگر این نشست بود. او با اشاره به کتیبه های یافت شده، که به تعلیم و تربیت پرداخته اند با تایید نظر دبیرعلمی این نشست درباره پیشرو بودن جبار باغچه بان در ادبیات نمایشی کودک و نوجوان گفت: متاسفانه ما در پیشینه شناسی خود دچار عدم خودباوری هستیم؛ در حالی که بسیاری از غربیان ما را در بسیاری از موارد پیشرو می دانند؛ ما این را باور نداریم.
او مهمترین عامل در تربیت یک نسل را اهمیت بخشیدن به کودکان دانست و گفت: برای نگارش یک نمایشنامه کودک باید مخاطب شناسی کودک را در نظر گرفت و با استفاده از عناصری مثل فانتزی، موسیقی، رنگ و نور و دکور و... به عینیت بخشی برای کودک کمک کنیم و زبان کودکانه را فراموش نکنیم.
نویسنده نمایشنامه شور شیرین با اشاره به پیشینه غنی فرهنگ ایرانی، استفاده از فرهنگ بومی، اساطیر ایرانی، بازی های نمایشی و... گفت:
اگر طبقه بندی کودکان، مردان، زنان، همگانی را برای آیین ها درنظر بگیریم، ادبیات نمایشی کودک و نوجوان را راهی برای حفظ این فرهنگ ملی است و از اینجا راه جهانی شدن این آثار هم با تکنیک فراهم می شود.

بهرام دوست قرین کارگردان و سرپرست گروه نمایش سارا، پرافتخارترین گروه شرکت کننده در جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان دیگر سخنران این نشست بود؛ برای معرفی او نخست فیلمی که در مراسم بزرگداشتش در بیست و پنجمین جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان ساخته شده بود، پخش شد و سپس وی به بررسی ابعاد جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان پرداخت و گفت: این جشنواره در زمان دبیری مصطفی رحمان دوست، به صورت بین المللی درآمد؛ که درنگاه اول گام بلندی است؛ اما عدم توجه به آموزش و بودجه ریزی برای یک جشنواره بین المللی، سبب شد آثار ایرانی شرکت کننده در این بخش، فاقد کیفیت لازم باشند و شرکت کنندگان برجسته خارجی در سطح بین الملل نیز به دلیل محدودیت های فرهنگی و عدم تخصیص بودجه لازم، علاقمند به شرکت در این جشنواره نیستند.
برگزیده جایزه جهانی یونیسف، در ادامه به شیوه انتخاب دبیران اشاره کرد و گفت: انتظار وجود یک دبیرخانه دائمی در شهر همدان، و دبیری که به ویژگی های فرهنگی این شهر آشنا باشد و علاوه بر تحصیلات و ارتباطات بین المللی و مدیریتی، از فعالان تئاتر کودک و نوجوان شناخت داشته باشد. عدم وجود این موارد در دوره قبل باعث شد چند ماه مانده به جشنواره، آقای دکتر اردشیر صالح پور به عنوان مشاور عالی به مجموعه جشنواره اضافه شود تا دبیروقت بتواند به کارش ادامه دهد.
در این دوره نیز انتخاب آقای قناد به عنوان دبیر جشنواره بدون در نظر گرفتن ملاک های یاد شده، نشان داد که مقیاس صحیحی برای انتخاب دبیر جشنواره وجود ندارد.
در طبقه بندی این بخش ها، ملاکهای علمی وجود ندارد و بیشتر سلایق دبیران اعمال می شود. در بخش انتخاب داوران نیز حلقه معدودی انحصار داوری را از آن خود کرده اند و در بخشی به عنوان داور حضور دارند و در بخش دیگر جشنواره اثری از خود منتشر می کنند و در بخش دیگر، اثری از خود بر صحنه آورده اند. این دایره که اغلب دارای تخصص ویژه ای هم نیستند، باعث شده اند پیشکسوتان و افراد برجسته به دلیل همین داوری ها از شرکت در جشنواره خودداری کنند.
در پایان دکتر محمد نجاری، دبیر علمی نشست، این جلسه را به جبار باغچه بان، پدر تئاتر کودک و نوجوان ایران و دکتر محمد حسین صوفی برای بنیان نهادن جشنواره تئاتر کودک و نوجوان تقدیم کرد و ابراز امیدواری کرد از آنجا که جبار باغچه‏بان در همین مدرسه جنب میدان اسدآبادی یوسف آباد، به تدریس مشغول بوده است، فعالان فرهنگی و شورای شهر، در نامگذاری این میدان به نام جبار باغچه بان، اهتمام ورزند.