گزارش پیش اجلاسیه کرسی تخصصی نظریه پردازی «نخبه گرایی مشارکتی»

گزارش پیش اجلاسیه کرسی تخصصی نظریه پردازی
با عنوان: نخبه گرایی مشارکتی
بر اساس بازسازی مفهوم "نخبه" در گفتمان دموکراتیک
روز چهارشنبه 11 اردیبهشت 98 در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پیش اجلاسیه کرسی تخصصی دکتر پگاه مصلح برگزار شد. در آغاز جلسه، دکتر پگاه مصلح در توضیح کلیِ موضوع، عنوان طرح و کتاب خود را منطبق با روند پردازش نظریه سیاسی دانست. وی گفت: یک تفاوت نظریه سیاسی با فلسفه سیاسی در این است که نظریه سیاسی، از چارچوب بحثِ مفاهیم و هنجارهای سیاسی فراتر می رود و در فرایندی نظری، این مفاهیم را به کنش سیاسی پیوند می دهد. "نخبه گرایی مشارکتی" نیز بازسازی مفهوم "نخبه" و "نخبگی" را در گفتمان دموکراتیک، به گرایش سیاسی و کنش "مشارکت" در زندگی سیاسی پیوند می دهد.
دکتر مصلح کار نظری خود را متشکل از تحلیل و نقادی جدید، نوآوری روش شناختی، بازسازی مفهومی، و طرح پیشنهادهای جدید در جهت بهبود روندهای سیاسی معرفی کرد و افزود: مسئله ای که انگیزه شکل گیری نظریه و کتاب "نخبه گرایی مشارکتی" شده، تأثیر تقابل متصلب الیت- توده بر فرهنگ و فرایندهای سیاسی است که موجب تقلیل مشارکت سیاسی مردم به شرکت در انتخابات، بازتولید ساخت اقتدارگرایانه قدرت و نقایصی در فرایندهای انتخاب سیاسی می شود. پرسش این است که از چه راهی می شود چنین تصلبی را شکست و به نظریه های مناسب تر دست یافت. او گفت می کوشد نشان دهد که نخبه گرایی مشارکتی، با تکیه بر نقد منطقی و گفتمانیِ جدیدی درباره مفهوم "الیت" و تعریف پارتو از آن، و نقد "الیتیسم"، به ویژه نظریه "الیتیسم دموکراتیک" می تواند راهگشاتر باشد. مقصود "الیتیسم دموکراتیک" این بود که بحث "الیت" را که از ابتدای ورودش به حوزه سیاست در گفتمان اقتدارگرا معناسازی شده، با گفتمان دموکراتیک پیوند دهد که به طور بنیادی بر نفی اقتدارگرایی و سلطه یک گروه یا طبقه خاص استوار است. از این رو، نه تنها تاثیری بر تصلب دوگانگی الیت- توده نداشت بلکه آن را تقویت کرد. افزون بر این، چنین نظریه ای دموکراسی را به یک روش انتخابی بی محتوا فرو می کاهد.وی در بیان نوآوریِ روش شناختی "نخبه گرایی مشارکتی"، بحث "ابهام گفتمانی" و "سنگواژه" را مطرح کرد و پس از آن به توضیح بازسازی مفهوم نخبه پرداخت. به گفته او، اصطلاح های "نخبه" و "نخبه گرایی" به سبب ترادفی که با "الیت" و «الیتیسم» پیدا کرده اند مانند آنها تبدیل به نوعی "سنگواژه" شده اند. در حالی که "نخبگی" حامل دو عنصر ناگسستنی "زبدگی" و "انتخاب" است که آن را با "الیت" در تعریف ذکر شده متفاوت و از ظرفیتی دموکراتیک برخوردار می کند. از این منظر، "نخبه شدن" به جای "نخبه بودن" می نشیند و نخبگی، خصیصه ای ذاتی برای فرد یا گروه خاصی انگاشته نمی شود بلکه با شکسته شدن تصلب دوگانه نخبه و توده، از طریق مشارکت دموکراتیک روی می دهد. او در پایان، از "نظام موازنه مثبت آرای انتخاباتی" سخن گفت و آن را به منزله یکی از شیوه های عملی کردن نخبه گرایی مشارکتی در زندگی سیاسی و جلوگیری از پوپولیسم و سوءِ استفاده از نابرابری روزافزون اقتصادی مطرح کرد.
پس از توضیحات دکتر پگاه مصلح، ناقدان به طرح نکات انتقادی خود پرداختند. نخست، دکتر جهانگیر معینی علمداری، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه تهران، ضمن تأکید بر جنبه های نوآورانه و نظریه پردازانه "نخبه گرایی مشارکتی"، گفت: با توجه به این که طرح دکتر مصلح در چارچوب بحث نخبه گرایی قرار دارد معلوم نیست که نسبت نخبه گرایی و دموکراسی چیست و کدام ذیل دیگری واقع می شود. نقد دیگر او این بود که در این طرح، گفتمان دموکراتیک، پیش فرض گرفته شده و آشکار نیست که تحقق آن تا چه حد ممکن است. پس از دکتر معینی، دکتر عباسعلی رهبر، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، به بیان نکات انتقادی مورد نظر خود پرداخت. او تأکید بیش از حد بر مفهوم "نخبه" و نادیده گرفتن عواملی چون ساختار، شرایط و شیوه آموزش را نقطه ضعف طرح دانست. انتقاد دیگر دکتر رهبر این بود که تکلیف توده و نقش منافع معلوم نیست و روشن نشده است که آیا نخبه از بستر توده و فرهنگ توده شکل می گیرد یا خیر. نقد دیگر وی این بود که دکتر مصلح به چه استنادی تعریف خودش از گفتمان را در کتاب آورده و دیگر این که چرا به تخریب نظریه الیتیسم دموکراتیک پرداخته است. او عدم پایبندی به روش گفتمانی را نیز از نکات قابل انتقاد نخبه گرایی مشارکتی دانست.
دکتر داوود مهدوی زادگان، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در بیان نقد خود گفت: مسئله طرح شده در کتاب نخبه گرایی مشارکتی، این مسئله انضمامی است که چگونه می شود مشکل توده و نخبه را حل کرد؛ اما پاسخ آن به طوری نظری و ذهنی داده شده است. به گفته او، در این کتاب مشخص نشده که نخبگی واقعیتی طبیعی یا اجتماعی است. دکتر مهدوی زادگان از نقد منطقی طرح شده در نخبه گرایی مشارکتی درباره تعریف پارتو از الیت نیز انتقاد کرد و افزود: اگر بنا بر فرضِ نخبه گرایی مشارکتی، نخبه الیت نباشد دیگر اساساً چرا الیتیسم مطرح شده است. دکتر محمدجواد نوروزی از مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم، نیز در جایگاه آخرین ناقد، از نقد دکتر مصلح به تعریف پارتو انتقاد کرد و شاخص "دستاورد" را برای تعریف نخبه شاخص خوبی دانست. او این پرسش را طرح کرد که نخبه را چه کسانی باید انتخاب کنند و نسبت توانایی و انتخاب چیست. نقد دیگر وی نیز این بود که در "نخبه گرایی مشارکتی" باید تأمل بیشتری درباره معضلات ساختاری بشود.
در ادامه جلسه، دکتر مصلح به نکات انتقادی طرح شده پاسخ داد. او در پاسخ نقد دکتر معینی گفت، لازم است دوباره یادآوری کنم که "نخبه گرایی مشارکتی" بر اساس بازسازی مفهوم نخبه در گفتمان دموکراتیک طرح شده و با تعریف دموکراتیک از "نخبگی"، در محدوده نظریه های الیتیستی قرار نمی گیرد. او افزود: درست است که بر اساس واقعیت جهان امروز، وجود گفتمان دموکراتیک را پیش فرض گرفته اما این به معنای پیش فرض گرفتن تحقق همه آرمان های دموکراتیک نیست و نخبه گرایی مشارکتی نیز به منزله نظریه ای درون گفتمان دموکراتیک، کوششی در جهت تحقق ایده دموکراسی است. مصلح در پاسخ انتقاد دکتر رهبر گفت: تأکید بر بحث مفهومی، دلیل بر نادیده گرفتن اهمیت ساختارها و آموزش  نیست و در کتاب، از دیالکتیک عامل و ساختار و اهمیت آموزش برای رشد مشارکت مردمی در فرایند نخبه سازیِ دموکراتیک سخن به میان آمده است. او افزود: در عین به کار گرفتن روش گفتمانی، آن جا که این روش را دچار کاستی دیده، کوشیده است با افزودن بحث "سنگواژه ها" و "ابهام گفتمانی"، آن کاستی ها را در جهت پردازش نظریه خود برطرف کند. وی در پاسخ به انتقاد طرح شده درباره ارائه تعریف مستقل از گفتمان، آن را لازمه نظریه پردازی دانست و توضیح داد که تعریف خود را با توجه به آرای میشل فوکو، میشل پشو، امیل بنونیست و دیگر اندیشمندانی که نظراتشان در کتاب ذکر شده ارائه داده است. دکتر مصلح اظهار کرد: نقادی نظریه های رقیب و نشان دادن نقاط ضعف آنها بخشی از کار نظریه پردازی است و نقادی خود از نظریه الیتیسم دموکراتیک را در همین راستا موجه دانست. او در پاسخ به نقد دکتر مهدوی زادگان، گفت پاسخ به مسئله انضمامی طرح شده در کتاب دارای دو وجه نظری و عملی است و بحث از مشارکت مردم در فرایند نخبه سازی، و طرح نظام موازنه مثبت آرا نشان دهنده وجه عملی و انضمامی این پاسخ است. او درباره طبیعی یا اجتماعی بودن نخبه نیز گفت که نخبگی در عین این که مبنای طبیعی دارد و توانایی طبیعی، بخش مهمی از آن را تشکیل می دهد اما انتخابی بودن نیز الزامی و امری اجتماعی است. مصلح در پاسخ به این نقد که چرا الیتیسم مطرح شده است نیز اظهار کرد که مسئله وجود بالفعلِ "نابرابری" و چگونگی مواجهه دموکراتیک با آن، مستلزم نقد الیتیسم است. او در دفاع از نقدش بر تعریف پارتو، در برابر انتقادهای دو ناقد، گفت: پارتو فقط دستاورد بالفعل را ملاک قرار داده و تعریفش دچار ناسازگاری های درونی شده و به "فرایند" حصول دستاوردها توجه نکرده است؛ در حالی که آنچه برای تعریف نخبگی ضرورت دارد و در نخبه گرایی مشارکتی نیز مورد تأکید قرار گرفته، فرایند حصول دستاوردها است. او گفت: با توجه به این که با نقد نظریه گاسِت نشان داده است که معیار نخبگی نمی تواند درونی و مبتنی بر تشخیص خود فرد باشد، نخبه شدن باید از طریق انتخاب صورت گیرد که بر عهده مخاطبان هر حوزه از کنش انسانی، و در سیاست برعهده همه مردم است.  
در انتها داوران جلسه: دکتر داود فیرحی از دانشگاه تهران، دکتر سید جلال درخشه از دانشگاه امام صادق، دکتر عباس منوچهری از دانشگاه تربیت مدرس، دکتر عبدالرحمن عالم از دانشگاه تهران به همراه مدیر علمی جلسه دکتر فتح اللهی و نماینده دبیرخانه هیات حمایت از کرسی های نظریه پردازی ارزیابی از جلسه را به مشورت گذاشتند. جلسه رأس ساعت 17:00 به پایان رسید.