گزارش نشست «روند پژوهش های ارتباطی در ایران» به مناسب روز جهانی ارتباطات و جامعه اطلاعاتی
نشست «روند پژوهش های ارتباطی در ایران» به مناسب روز جهانی «ارتباطات و جامعه اطلاعاتی» با حضور مهدی محسنیان راد، سیدمحمد دادگران، حسینعلی افخمی، حسام‌الدین آشنا و حسین بصیریان جهرمی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این نشست که روز شنبه ۲۸ اردیبهشت ۹۸ به میزبانی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات برگزار شد، در ابتدا حسین بصیریان جهرمی، دبیرنشست، ضمن خیر مقدم به استادان و حاضران در جلسه، اهمیت بازخوانی و واکاوی «روند پژوهش‌های ارتباطی در ایران» را مورد تأکید قرار داد و گفت: بدون شک تجربیات زیسته استادان فرهیخته‌ای که هرکدام به فراخور تخصص، تبحر و توانمندی‌های پژوهشی و آموزشی خود در این نشست میزبان سخنان‌شان هستیم، از زمان تأسیس رشته علوم ارتباطات در ایران تا کنون، حاوی نکات ارزنده و مسئله مند است. بصیریان ابراز امیدواری کرد که فراهم آمدن فرصت‌هایی از این دست و تداوم گفت و گو در باب پژوهش‌های ارتباطی، راهگشای دانشجویان جوان و علاقه‌مندان به علوم ارتباطات باشد.
پس از آن، مهدی محسنیان راد به عنوان اولین سخنران، گزارشی از پژوهش‌های ارتباطی در ایران از پیش از انقلاب اسلامی تاکنون ارائه کرد و گفت: زمانی که سازمان پیش‌آهنگی ایران تأسیس شد تحقیقی درباره بررسی محتواهای برنامه‌های رادیویی ایران صورت گرفت. بعدها نیز در سال ۱۳۵۵ تحقیق دیگری سفارش داده شد که پروپوزال آن به وسیله یک موسسه پژوهشی آمریکایی تدوین شده بود. نتایج گزارش پژوهش آذرماه ۱۳۵۷ در یک کتاب ۱۷۹ صفحه‌ای به زبان فارسی و ۸۶ صفحه‌ای به زبان انگلیسی منتشر شد که امروز سرنوشت آن مشخص نیست. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به تعداد دستیاران پژوهشی مرکز تحقیقات دانشکده علوم اجتماعی افزوده و طی تحقیقات سال ۵۹ تا ۶۰، پنج مجلد کتاب با شمارگان کم و با موضوعات ارتباطات انسانی منتشر شد.
او ادامه داد: در سال ۶۲ با حمایت دکتر برادران معاون فرهنگی آستان قدس مرکز پژوهشی آستان قدس رضوی حمایت مادی گسترده‌ای را برای پژوهش درباره سفر ۵ قرن سیاحان به ایران به عمل آورد که جرقه آن با گفت‌گو با دکتر معتمد‌نژاد زده شده بود. این کتاب به نوعی به اثر اشغال سفارت آمریکا در ایران و نگرش جوامع غربی به این ایران پس از این حادثه می‌پرداخت و نشان می‌داد که چگونه شکل‌گیری این نگرش به پیش از این واقعه و در سفرنامه‌های سیاحان درباره ایران برمی‌گردد.
این استاد ارتباطات در ادامه به انتشار تحقیق فوق محرمانه‌ای با عنوان نگرش خبرنگار اشاره کرد و افزود: این گزارش به خوبی پیامدهای تخصص‌گریزی، خبرگزاری ایرنا را طی ۷ سال قبل از سال ۱۳۶۰ بررسی می‌کند. البته اکنون نسخه ای از این اثر وجود ندارد و تنها یک نسخه در دسترس من است. در اواخر جنگ ایران و عراق نیز به دلیل حکمی که برای یکی از مجریان رادیو صادر شده بود با همت دانشگاه‌های امام صادق (ع) و علامه طباطبایی طرح «مطالعه پدیده اوشینیسم در ایران» نیز کلید خورد.
به گفته محسنیان راد، یک سال پس از جنگ ما دچار قطع ارتباطات میان فرهنگی شدیم و درست در همین زمان کتاب "نگرش سیاح" با تمرکز بر ارتباطات میان‌فرهنگی به بررسی این موضوع پرداخت. در سال ۱۳۷۱ نیز که دومین سالگرد تأسیس مرکز تحقیقات رسانه‌ها برگزار می‌شد، پژوهش پیام‌آفرینان مطبوعات ایران با تعیین خط‌مشی از سوی کاظم معتمد‌نژاد انجام گرفت و نشان داد که چگونه ۹۴ درصد از فارغ‌التحصیلان رشته ارتباطات بیکارند و جای آنها را در روزنامه‌ها و رسانه‌ها، متخصصان رشته‌های دیگر اشغال کرده‌اند.
این استاد دانشگاه درباره دو تحقیق روزنامه‌نگاران ایران و آموزش روزنامه‌نگاری و کتاب «فهرستگان ارتباطات» توضیحاتی را اشاره کرد و گفت: "کتاب «فهرستگان ارتباطات» تمامی منابع این حوزه را از زمان رضاشاه تاکنون دوره می‌کند اما در سال ۱۳۷۶ من تحقیق را با عنوان ارتباط جمعی در کشورهای اسلامی برای تدریس در دوره دکتری تالیف کردم که متاسفانه به چاپ نرسید. بعدها طی سه دوره در سالهای ۷۴، ۷۹ و ۸۳ به فاصله ۱۵ سال تحقیق انتقاد در مطبوعات ایران را انجام دادم و نشان دادم که چگونه در ایران نقدکردن، تنها نق زدن است."
او با اشاره به تحقیقات صورت‌گرفته روی موضوع افکار عمومی در سالهای ۷۶ تا ۸۱ عنوان کرد: از نیمه دوم سال ۸۴ نزدیک به چهل سال تحقیقات من در این حوزه به دلیل نبود "اخلاق حرفه‌ای مصرف پژوهش" و نیز "داشتن پناهگاهی موهوم به نام علوم انسانی اسلامی" پایان یافت چراکه عملاً جامعه ایران را محل آزمون و خطاهای مکرر و گوناگون در باب نیازهای رسانه‌ای جامعه، رسالت، کارکرد، کاربرد رسانه‌ها و ساختار آن قرار داده بود. متاسفانه تحقیقات در ایران درست مصرف نمی‌شود یعنی نتایج آن با ایدئولوژی آمیخته شده و در نتیجه تحریف نتایج در راستای منافع جناحی، شخصی و حزبی را به دنبال دارد.
محسنیان راد در بخش پایانی سخنانش با بیان اینکه لازم است زبان حرفه‌ای مشترک بین مصرف‌کننده تحقیق و محقق به‌وجود آید گفت از دهه ۸۰ به بعد تحقیقات کاربردی در این حوزه را قبول نکردم و طی این مدت توانستم کتاب «ایران در چهار کهکشان ارتباطی» و «ارتباط‌شناسی ۲» را منتشر کنم.
این استاد ارتباطات همچنین از انتشار کتاب «رسانه شناسی» خبر داد گفت: این کتاب هزار و ۵۰۰ صفحه‌ای که نسخه اصلی آن در سال ۲۰۱۶ به چاپ رسیده است پس از ۵ سال از سوی انتشارات سازمان سمت به چاپ خواهد رسید.
در ادامه نشست سیدمحمد دادگران نیز نگاهی تاریخی به پژوهش‌های پیمایشی داشت و با اشاره به تحقیقات و نظرسنجی‌های انجام شده در مرکز تحقیقات صدا و سیما در دوره ریاست مرتضی کتبی گفت: یکی از مهم‌ترین مشکلات پژوهش‌های ارتباط، انتخاب حجم نمونه قابل تعمیم است. همچنین تعیین اعتبار منبع یکی دیگر از مشکلاتی است که اکثر پژوهش‌های ما به آن دچار هستند. به طور مثال نظرسنجی در دوره جنگ اقتضائات خاص خود را داشت و شرایط آن زمان ممکن بود باعث شود مردم جواب‌های صادقانه‌ای به نظرسنجی‌ها ندهند. دادگران همچنین به دو پژوهش «نظرخواهی پیرامون نظرات مردم در نخستین گام‌های پیروزمند انقلاب اسلامی ایران» در ماه‌های نخست انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و پژوهشی که به سفارش نخست‌وزیری در سالهای آغاز جنگ تحمیلی در خصوص شیوه مصرف کالاها و خوراک و پوشاک مردم انجام شد، اشاره کرد و یادآور شد که پژوهش اخیر منجر به مدیریت کالاها از طریق اختصاص کوپن (کالابرگ) به مردم در آن دوران شد.
این استاد ارتباطات در ادامه به تأسیس رشته ارتباطات در دانشگاه ازاد اسلامی اشاره کرد و گفت: همزمان با راه‌اندازی این رشته در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، دکتر علی اکبر فرهنگی نیز آن را در دوره دکترا راه‌اندازی کرد. دادگران همچنین با اشاره به تجربه‌های خود در قبل و بعد از انقلاب اسلامی در مرکز تحقیقات صدا و سیما به دلایل محافظه‌کاری، عدم اعتماد و بی پاسخی مردم در مواجهه با پرسشنامه‌هایی که بین آنها توزیع شده بود اشاره کرد. او در پایان از خوانده نشدن و کم توجهی نسبت به گزارش‌های پژوهشی از سوی برخی مدیران و سیاستگذاران، انتقاد کرد.
حسنیعلی افخمی (عضو هیأت علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی) در ادامه این نشست با بیان اینکه ما محققان خوبی نیستیم و بیشتر متخصص دستگاهیم گفت: این یکی از اصلی‌ترین موانع تحقیقات ارتباطی در ایران است از زمانی که مرکز تحقیقات رسانه بیش از ۱۱۰ شماره از مجله رسانه را به چاپ رسانده، هنوز هم یک شماره از آن نشان نمی‌دهد چرا مطبوعات ما به بیراهه می‌رود. ما اکنون با بحران مطبوعات در ایران روبرو هستیم و این در حالی است که تیراژ مطبوعات در ترکیه و پاکستان بیش از ۶ میلیون است. تیراژ روزنامه در ایران به زیر ۵۰۰ نسخه رسیده است و با این حال، افتخار می‌کنیم بالای صد روزنامه در روز داریم! اما خواننده کجاست و ۱۲ میلیون فارغ‌التحصیل دانشگاهی به‌عنوان مخاطب بالقوه کجا هستند.
وی ادامه داد: برخی حضور شبکه‌های مجازی را علت این موضوع می‌دانند، در حالی که ژاپن پیش از ظهور این شبکه‌ها ۶۰ میلیون تیراژ داشت و هنوز هم این تیراژ را حفظ کرده است اما ما فاصله بسیار زیادی با نقطه مطلوب در این حوزه داریم چرا که تحقیقات علوم‌انسانی در کشور ما جایی ندارد.
افخمی در بخش پایانی سخنانش کشورها را به دو بخش کشورهایی که صاحب دموکراسی، پارلمان و تحزب هستند و کشورهایی که پارلمان، تحزب و دموکراسی ندارند تقسیم کرد و گفت: جامعه تک‌صدایی نمی‌تواند تحقیق کند چون جامعه بدون تحزب نمی‌تواند روزنامه داشته باشد. از سوی دیگر مطالعات تاریخی در ارتباطات عقب‌مانده و مغفول است درحالی که با مطالعه ۴۰۰ سال تاریخ مطبوعات در غرب می‌بینیم که آنها چگونه روند درستی را در این موضوع طی کرده‌اند و از مطبوعات حزبی، تجاری بعدها پس از جنگ جهانی دوم به مطبوعات مستقلی رسیدند که اکنون نیازی به حزب، وابستگی دولت و پول آگهی‌های تبلیغاتی ندارند.
در ادامه حسام‌الدین آشنا، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) و رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، در نقد شرایط آموزشی و پژوهشی علوم ارتباطات در کشور به چند گزاره اشاره کرد و یادآور شد: «رشته ارتباطات» هنوز هم در ایران، به رغم کثرت دانشجویان، دانشکده‌ها و اعضای هیات علمی و مدرسان، یک رشته توسعه نیافته تلقی می‌شود که توسعه طبیعی خود را پیدا نکرده است. همچنین ارتباط این رشته، با دانش و پژوهش‌های بین‌المللی از حیث مبادله استاد و دانشجو و پژوهش‌ها و مقاله‌های مشترک، بسیار اندک است. بر این اساس ما با یک رشته ارتباطات بوم زده و نه بومی و البته منزوی روبه‌رو هستیم، که نه تنها کاربرد جهانی ندارد، بلکه در داخل کشور نیز، کم مصرف به شمار می‌آید.
این استاد ارتباطات با اشاره به ضعف رشته علوم ارتباطات در ایران از منظر تاریخی و ساختاری، تأکید کرد: چطور است که ما رشته ارتباطات داریم، اما درس‌های مهمی همچون ارتباطات میان فردی، ارتباطات کلامی، ارتباطات غیرکلامی، ارتباطات گروهی، مهارت‌های رهبری، ارتباطات دینی، ارتباطات هنری، ارتباطات چندرسانه‌ای، ارتباطات تجاری، ارتباطات آموزشی و ارتباطات سلامت در آن تدریس نمی‌شود و طبیعتاً پژوهش نیز در آن به تناسب انجام نمی‌شود؟ دلیلش آن است که ما رشته روزنامه‌نگاری را به ارتباطات تبدیل کرده‌ایم.افزون بر این، در حوزه مدیریت، فرهنگ، سیاستگذاری، تاریخ و اخلاق ارتباطات نیز جز چند اثر معدود و محدود، چندان پژوهش عمیق و جدی انجام نداده‌ایم.
آشنا در ادامه با اشاره به ناهمخوانی پژوهش و آموزش علوم ارتباطات، اظهار داشت: ما مجموعه‌ای از پژوهش‌های بدون آموزش و آموزش‌های بدون پژوهش را کنار همدیگر جمع کرده‌ایم. از این رو پژوهشگران فراوانی داریم که به خوبی آموزش ندیده‌اند و با آموزش‌ها و درس‌هایی مواجهیم، که مبتنی بر پژوهش تولید نشده‌اند. لذا شاهد آن هستیم که عناوین دروس را اقتباس کرده‌ایم، ولی از محتوای لازم بی بهره مانده‌ایم.
آشنا بین پژوهش‌های سفارشی و سفارش‌هایی که از ذهن پرسشگر و دغدغه‌مند پژوهشگر برآمده است، تمایز قائل شد و تأکید کرد: بین پژوهش سفارشی و پژوهشی که پژوهشگر خودش آن را به یک سازمان دولتی پیشنهاد می‌کند و سازمان را برای انجام آن قانع می‌کند، تفاوت عمده‌ای وجود دارد؛ از این رو، پژوهش‌هایی که پژوهشگر خود به دنبال انجام آن است، اگر چه به یک معنا منجر به لذت پژوهشی، ارضای درونی، افزایش دانش و تولید علم می‌شود؛ اما نتیجه آن تغییر سیاست نیست.؛ چراکه سفارش دهنده نیز لزوماً به دنبال سیاستگذاری در آن مورد نیست.
رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در ادامه تأکید کرد: ما پژوهش را در چرخه سیاستگذاری، تعریف نکرده ایم و به همین خاطر پژوهش‌های ما، نتایج سیاستگذارانه ندارد. سیاستگذار با خود فکر می‌کند اگر بتواند بدون پژوهش سیاستگذاری کند، چرا باید هزینه‌ای برای پژوهش مصرف کند؟ ولو اینکه سیاستگذارانه‌ترین پژوهش نیز انجام شود، اگر سیاستگذار بتواند آن را نادیده بگیرد، دلیلی ندارد به نتایج آن ملتزم شود.
آشنا در پایان از روندهایی که منجر به محرمانه ساختن برخی پژوهش‌ها و نظرسنجی‌ها در کشور شده است انتقاد کرد و یادآور شد: اینکه نظرسنجی یا پژوهش را محرمانه کنیم یعنی چه؟ یعنی فلان مسوول بداند نظر مردم چیست، ولی مردم ندانند که نظر مردم چیست! این جزء ابداعات برخی مسوولان است! اگر ما به جایی رسیدیم که مثلاً در بازه نزدیک به برگزاری انتخابات، برخی نظرسنجی‌ها رابه صورت جهت دار اعلام کنیم، با نظرسنجی به مثابه تبلیغات مواجه خواهیم شد.
نظر شما :