گزارش همایش «انسان، پرسش‌های امروز»
همایش «انسان، پرسش‌های امروز» به همت گروه انسان‌شناسی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در روز پنج شنبه دوم اسفند ماه سال 1397 برگزار شد.
نخستین سخنران این همایش، دکتر علی متولی زاده اردکانی، صحبت‌های خود را با موضوع ژنتیک و علوم انسانی آغاز کرد. وی در سخنان خود ابتدا به تشریح چیستی علم ژنتیک پرداخت و مروری بر برخی از یافته های اصلی و محوری در این علم کرد. بخش عمده‌ای از سخنان دکتر متولی زاده درباره شباهت های ژنتیکی میان انسان ها و سایر موجودات بود. به بیان او تکیه گاه و رویکرد علم ژنتیک مبتنی بر شباهت هاست. در علم ژنتیک آنچه اهمیت محوری دارد شباهت هاست و نه تفاوت ها. برای مثال انسان های روی زمین حدود 99.9 درصد شباهت ژنتیکی دارند. بنابراین از منظر یک ژنتیست تفاوت های فرهنگی میان کشورها و جوامع مختلف در درجه اول اهمیت قرار ندارد. زیرا در نگاه او مهمترین مسئله برای همه انسان ها بقاست.
بر اساس سخنان دکتر متولی زاده، یافته های علم ژنتیک نشان می دهد بخش قابل توجهی از رفتار انسانی نشات گرفته از تاثیرات ژنتیکی است. این مسأله در علوم انسانی به این جهت اهمیت دارد که می تواند در شاخه های مختلف علوم انسانی تاثیرات مبنایی داشته باشد. مثلا با پذیرش سهم امور ژنتیکی در رفتار انسانی لازم است تغییراتی در نظام حقوق و جزا صورت بگیرد. همچنین در حوزه تعلیم و تربیت نیز توجه به یافته های علم ژنتیک موجب تغییرات اساسی خواهد شد. بر همین اساس در سایر رشته های علوم انسانی نیز شرایط مشابهی وجود دارد.
سخنران دوم همایش دکتر ایمان ایرانمنش بود که صحبت های خود را با تشریح ابعاد مختلف انسان در نگاه کلان و کل گرا به انسان شروع کرد. از نظر وی انسان دارای ابعاد زیستی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و معنوی است و در مطالعه چیستی انسان ضرورتاً باید به همه ابعاد توجه داشت تا یک نگاه جامع و یکپارچه صورت بگیرد. دکتر ایرانمنش در صحبت های خود به پدیده «قلدری اینترنتی» به عنوان نمونه ای از پدیده های جدید اشاره کرد. وی در تبیین این مسئله به دیدگاه پرفسور زیمباردو اشاره و رابطه گمنامی و زورگویی مجازی استفاده کرد. وی همچنین در ادامه صحبت های خود به سه فاکتور تکاملی در رفتارهای اجتماعی اشاره کردند که عبارتند از: 1) ژن خود خواه 2) نوع دوستی تقابلی و 3) نوع دوستی گروهی.
در ادامه همایش دکتر خسرو باقری به ایراد سخنرانی پرداخت. وی در ابتدای سخنان خود بین رفتار و عمل انسانی تفکیک قائل شد. مسئولیت انسانی در مورد عمل صدق دارد نه در برابر رفتار. مراد از رفتار کاری است که از روی اراده نباشد مانند پلک زدن. اما عمل انسان از روی اراده و با آگاهی صورت می گیرد. برخی متفکران معتقدند مسئولیت دلیل بر عاملیت نیست و می توان فردی را بدون داشتن عاملیت مجازات کرد. بنا بر نظر دکتر باقری ما صرفاً برای انسان استحقاق مجازات قائل هستیم. استحقاق مجازات زمانی موجه خواهد بود که مسئولیت وجود داشته باشند. از این رو، ما برای حیوانات به این دلیل که مسئولیت قائل نیستیم استحقاق مجازات هم قائل نیستم. از نظر ایشان، برای عاملیت و مسئولیت چند لازمه وجود دارد. یکی از این لوازم شناختی بودن و هدفمند بودن است. لازمه دیگر وجود نیاز، گرایش و تمایل است. آخرین لازمه عاملیت اراده است. این لوازم هستند که رفتار را به عمل تبدیل می‌کنند و اگر کاری از این لوازم برخوردار نباشد، مصداق عمل نخواهد بود و رفتار قلمداد خواهد شد.
آخرین سخنران در پنل اول همایش دکتر هادی وکیلی بود که سخنان خود را با طرح این بحث آغاز کرد که اساسی‌ترین پرسش‌های انسان عبارتند از: سوال از هویت، سبک زندگی، و معنای زندگی از حیث مبدا و هدف. از نظر دکتر وکیلی انسان همواره به دنبال رهایی است؛ رهایی از گمگشتگی هویتی، رهایی از بی‌معنایی مبدءشناختی، رهایی از سرگشتگی زندگی و رهایی از بی‌معنایی غایت‌شناختی. وی در ادامه به این نکته اشاره کردند که بر اساس تعالیم عرفان اسلامی، انسان می‌تواند سه موقعیت مختلف در جهان داشته باشد: رهاشدگی یا همان اختیار، اسیرشدگی یا جبر و خلافت الهی که یا حالت امر بین الامرین.
دکتر وکیلی راه رهایی انسان را در معنویت می‌دانند. در مقایسه با دیگر رویکردها، ماده‌گرایی معتقد به رهایی مطلق از روح است؛ ماده انکاری معتقد به تعلق مطلق به روح است؛ اما معنویت عبارت است از تعلق به روح و رهایی از ماده به صورت همزمان. در واقع، در تلقی دکتر وکیلی، این وضعیت مبتنی بر یک نگاه فازی به مقوله نسبت روح و جسم است. در این نگاه هم بعد مادی انسان حائز اهمیت است و هم بعد روحانی انسان. ان نگاه به معنویت وحدت‌گرایی را در عین کثرت گرایی ممکن می‌سازد، البته وحدت‌گرایی وجود‌شناختی و کثرت‌انگاری جهان‌شناختی. در نگاه دکتر وکیلی این معنویت موجب ایجاد نتایج مثبتی در انسان معنوی می‌شود که عبارتند از: آرامش، امید، معناداری، شادی، رضایت، و تعادل.
پس از سخنرانی دکتر وکیلی نقد و گفتگو میان شرکت‌کنندگان در جلسه و سخنرانان آغاز شد و به مدت 30 دقیقه ادامه یافت.
پس از استراحت و پذیرایی، پنل دوم همایش با سخنرانی دکتر یاسر پوراسماعیل آغاز به کار کرد. وی سخنرانی خود را با موضوع رابطه نفس و بدن در تفکر شیعی ارائه کردند. بنابر نظر وی رابطه نفس و بدن و ساحات جسمی و غیر جسمی انسان در طول تاریخ تفکر شیعی دارای تحولات و تطوراتی بوده است. سید مرتضی از نخستین متکلمان شیعی انسان را صرفاً مادی می دانست. وی معتقد بود لازمه «حی» دانستن انسان این است که او را مادی در نظر بگیریم. شیخ طوسی و برخی دیگر از متکلمان هم عصر وی نیز از همین دیدگاه پیروی می کردند. این دیدگاه تا حدود قرن ششم هجری دیدگاه غالب در تفکر شیعی است. بعد از این دوره و با رایج شدن تفکر یونانی در میان متفکران شیعی دو ساحتی بودن انسان غلبه یافت و انسان دارای دو ساحت جسمانی و غیرجسمانی در نظر گرفته شد.
طبق سخنان دکتر پوراسماعیل، پس از دوره صفویه با ظهور علامه مجلسی و غلبه یافتن رویکردهای اخباری و حدیثی نقل‌گرا متفکران شیعی به موضع تک ساحتی بودن انسان بازگشت پیدا کردند. تفاوت این رویکرد با رویکرد اولیه این بود که علامه مجلسی و هم‌عصران وی انسان را به دو ساحت بدن و نفس تقسیم می کردند ولی هر دو ساحت را مادی می‌دانستند؛ یک ساحت جسم لطیف و یک ساحت جسم غلیظ. این دیدگاه تا حدود 80 سال پیش غلبه داشت. در دوره معاصر تحت تاثیر تفکر علامه طباطبایی، امام خمینی و مرتضی مطهری دو ساحتی بودن انسان رایج شد. این گرایش ریشه در تفکر صدرایی داشت اما با توجه به این‌که فلسفه صدرایی تا قبل از علامه طباطبایی در تفکر شیعی رایج نشده بود در این دوره نقش پر رنگ تری پیدا کرد. این دیدگاه انسان را دارای دو ساحت مادی و غیر مادی می‌دانست اما اهمیت بیشتر را به ساحت غیرمادی می‌داد.
دومین سخنران در پنل دوم همایش دکتر سیدحسین حسینی بود که سخنرانی خود را با موضوع «انسان‌شناسی ساحتی» ارائه کرد. از نظر دکتر حسینی، حل مسئله علم دینی وابسته به مطالعات انسان‌شناسی ساحتی است. وی در سخنان خود دو ادعا را مطرح ساختند. 1) کلید حل بسیاری از مسائل علوم انسانی به انسان‌شناسی بازمی‌گردد. 2) نقطه شروع انسان‌شناسی، عبارت است از انسان‌شناسی ساحتی.
در نگاه دکتر حسینی، انسان‌شناسی ساحتی دارای سه سوال اصلی است: 1) ساحت‌های وجودی انسان چیست؟ 2) مرز بین این ساحت‌ها چیست؟ و 3) نسبت تاثیر و تاثر و ارتباط میان این ساحت‌ها چیست؟ یکی از انتقادات دکتر حسینی در این جلسه معطوف به محدود شدن مطالعات انسان‌شناسی به انسان‌شناسی فرهنگی بود. از نظر او برای رفع مشکلات موجود در حوزه انسان‌شناسی باید مسائل روش‌شناختی را در اولویت قرار داد.
آخرین سخنران این همایش، دکتر نعمت‌الله فاضلی بود. دکتر فاضلی در ابتدای سخنان خود به این پرسش پرداخت که با در نظر گرفتن شرایط امروز جامعه ایرانی پرسش‌هایی پیش می‌آید. برای مثال باید از خود بپرسیم چرا برخی پدیده‌ها شایع می‌شوند. یکی از نمونه‌های آن فروش بسیار زیاد کتاب‌های انسان خردمند و انسان خداگونه نوشته یوال نوح هراری در سال گذشته است. ما لازم است از خود بپرسیم چرا این کتاب تا این اندازه در ایران مورد استقبال قرار می‌گیرد؟
از نظر دکتر فاضلی آنچه باید در مطالعات معطوف به انسان مورد توجه قرار بگیرد تفاوت‌های انسانی است که خود را در مطالعات فرهنگی بیشتر آشکار می‌کند. وی در نقد رویکرد ژنتیکی به مسائل انسانی، غلبه یافتن این نگاه را دارای آفاتی دانستند که موجب نادیده‌گرفتن تفاوت‌های انسانی می‌شود. این در حالی است که مسئله اصلی انسان نه مشابهت‌ها، بلکه تفاوت‌هاست. ما می‌خواهیم بدانیم تفاوت‌های جامعه بشری از کجا آمده، و این سوالی است که علم ژنتیک توانایی پاسخ به آن را ندارد. از این رو باید از سیطره یافتن این رویکرد در مطالعات انسانی پرهیز کرد.
پنل دوم همایش «انسان، پرسش‌های امروز» با نقد و گفتگو میان حاضران در سالن و سخنرانان به پایان رسید.
نظر شما :