نعمت الله فاضلی: انقلاب «باور به امکان پذیری تغییر» را ممکن کرد

ر گفتگو با جماران؛
نعمت الله فاضلی: انقلاب «باور به امکان پذیری تغییر» را ممکن کرد

جنگ شکل دیگری از تغییر بود. این تغییر از زندگی غیرحماسی به زندگی حماسی است. کسی گمان نمی‌کرد جامعه ای که تحت تاثیر برکات نفت، صدور معادن و توسعه شهرنشینی به رفاه و آسودگی رسیده بود تجربه حماسی داشته باشد. این ایستادگی هم شکلی از تغییر بود. بعد از جنگ نیز جامعه خود را آماده نوسازی و بازسازی کرد. این تغییر هم درونی بود و هم بیرونی بود.

پایگاه خبری جماران: نعمت الله فاضلی، جامعه شناس در گفتگو با خبرنگار جماران می گوید: مهمترین دستاورد انقلاب باور امکان پذیر بودن تغییر است. فاضلی ادامه می دهد: ایران از آغاز دوره صفویه با این مفهوم زندگی کرده که تغییر در همه زمینه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امکان پذیر است. این باور در همه دوره های بعدی نیز به مرور زمان جدی‌تر، واقعی‌تر، ممکن‌تر، ملموس‌تر و دست یافتنی‌تر شده است.

بهمن تغییر از کجا به حرکت درآمد؟

این استاد دانشگاه می گوید: ما در دوره قاجار به ویژه بعد از فتحعلی شاه بیشتر با ایده تغییر درگیر شده ایم. این ایده همچون بهمنی بود که از بالای کوه به حرکت در می آمد. در زمان محمدشاه قاجار تغییرات و اصلاحات شروع شد. به ویژه اتفاقاتی که جنگ های ایران و روس آنها را دامن زد، باعث شد که محمد شاه عده ای از ایرانیان را به خارج بفرستد. در زمان عباس میرزا این پرسش مطرح شد که «چرا عقب ماندیم و به اندازه کافی تغییر نکردیم؟» شکل گیری اصلاحات امیرکبیر و تحولات دوران ناصری حاصل این گونه پرسش ها بود. در این دوره نه تنها در سیاست بلکه در زبان فارسی، هنرهای ایرانی شهرسازی، صنایع و همچنین در زندگی روزمره و اجتماعی مردم تغییر شتاب زیادی به خود گرفت که می توان به پیدایش دارالفنون، شکل گیری هنرهای جدید، زایش شعر نو، تحول زبان فارسی، پیدایش نثر جدید (که البته ریشه آن به همان زمان محمدشاه و کتاب منشآت قائم مقام فراهانی برمی گشت) اشاره کرد.

این جامعه شناس می گوید: زندگی شهری تهران در دوره ناصرالدین شاه تغییر کرد. دروازه های شهر را برداشتند، خندق ها را پر کردند و به فرمان ناصر الدین شاه تهران خواست به پاریس خاورمیانه تبدیل شود. در دوران میرزاتقی خان برای آنکه بتوان از درون نظام سیاسی، نظام اداری جدیدی ایجاد کرد، دارالفنون و مدارس جدید ایجاد شدند. بهداشت عمومی شکل گرفت، بلدیه ایجاد و سامان یا نظم جدید اجتماعی در این دوره آغاز شد. همه اینها حاصل این تحول هستی شناسانه در ایران بود که تغییر ممکن است.

مردم از تغییرات دوران پهلوی راضی نبودند

نعمت الله فاضلی با بیان اینکه مشروطه بیان بلند تغییر بود ادامه می دهد: ایران اولین کشور خاور میانه بود که در آن انقلاب مشروطه رخ می داد؛ انقلابی که در آن گفته می شد شاه باید با تکیه بر قانون اعمال قدرت و حاکمیت کند نه با تکیه بر اراده شخصی. بعد از آن نیز با روی کار آمدن خاندان پهلوی رو به رو هستیم که بیان دیگری از تغییر است. در دوران پهلوی جامعه به طور گسترده تغییر کرد. تغییری که عمدتا مبتنی بر این بود که ما باید دنیای جدید را بفهمیم با آن ارتباط برقرار کنیم. در این دوران با نظام جهانی نوعی درگیری گسترده به وجود آمد. توسعه شهرها، تغییر الگوی زندگی روزمره و تغییرات وسیعی که جامعه را با تغییرات شتابان رو به رو کرد در این دوران شکل گرفت. مردم باز هم از این تغییرات راضی نبودند اما همچنان باور داشتند که تغییر ممکن است.

تداوم تغییر با انقلاب و جنگ

او ادامه می دهد: سال 57 که آن را با نام انقلاب اسلامی می شناسیم هم بیان دیگری از این بود که تغییر ممکن است، جامعه باید برای رسیدن به وضعیت ایده آل خود تلاش کند، درگیر کشمکش ها شود، نهراسد، جامعه باید اعتماد به نفس و به خود باور داشته باشد و بداند که بدون تغییر خود، همای سعادت و خوشبختی از جای دیگری بر شانه های او نمی نشیند. از سال 57 تا به حال نیز با این گزاره رو به روییم که جامعه نیازمند تغییر است.

فاضلی می گوید: جنگ شکل دیگری از تغییر بود. این تغییر از زندگی غیرحماسی به زندگی حماسی است. کسی گمان نمی‌کرد جامعه ای که تحت تاثیر برکات نفت، صدور معادن و توسعه شهرنشینی به رفاه و آسودگی رسیده بود تجربه حماسی داشته باشد. این ایستادگی هم شکلی از تغییر بود. بعد از جنگ نیز جامعه خود را آماده نوسازی و بازسازی کرد. این تغییر هم درونی بود و هم بیرونی بود. تغییر بیرونی آن بود که به دلیل تکنولوژی های جدید، رسانه، ماهواره و موبایل و زندگی دیجیتال وارد جامعه شد و انقلاب فناورانه همه زندگی مردم را در برگرفت.

تبدیل جامعه روستایی به جامعه شهری؛ مهمترین انقلاب 40 سال اخیر

این جامعه شناس با بیان اینکه در این 40 سال مجموعه وسیعی از انقلاب ها رخ داد ادامه می دهد: مهمترین انقلاب جامعه در این چهار دهه حرکت به سوی یک انقلاب شهری و کلانشهری است. جامعه ایران که تا سال 60 بیشتر از 50 درصد روستایی بود ناگهان به جامعه شهری تبدیل شد و از سالهای 75 به بعد انقلاب کلانشهری رخ داد و تا الان در این مسیر قرار داریم.

او ادامه می دهد: بعد از انقلاب، آموزش عمومی شد؛ انقلاب آموزش عالی سراسر جامعه را در بر گرفت و در نتیجه آن 20 میلیون دانش آموخته و سه میلیون دانشجو داریم. در این سالها بیشترین گسترش کمّی آموزش عالی در جهان به ایران تعلق دارد. انقلاب آموزش عالی خود انقلاب بزرگی بود که هویت های جدید و تغییرات بزرگی آفرید.

فاضلی معتقد است: در این سالها انقلاب های اجتماعی وسیعی داشتیم که اولین آنها انقلاب جمعیتی است. جمعیتی ایران که سال 1300 کمتر از 10 میلیون نفر بود به حدود 83 میلیون نفر رسیده است. به عبارت دیگر جمعیت ایران در 100 سال اخیر بیش از 10 برابر شده که عمده این انقلاب جمعیتی در 40 سال اخیر رخ داده است. تراکم جمعیت مجموعه وسیعی از تحولات مثل تراکم اخلاقی، تراکم اجتماعی و انقلاب های متعدد اجتماعی دیگر را به وجود آورده است.

این استاد دانشگاه انقلاب محیط زیست را از دیگر انقلاب های 40 سال اخیر می داند و می گوید: کشوری که برای هزاران سال طبیعت را به صورت امری طبیعی تجربه می کرد، ناگهان با خشک شدن تالاب ها، دریاچه ها و گسترش بیابان ها و توسعه بحران های محیط زیستی رو به رو شده است. در نتیجه ما با تغییر در محیط زیست یا تغییر در شبکه رو به رو هستیم.

گفتمان تغییر باید تغییر کند

این جامعه شناس می گوید: جامعه همچنان در تب و تاب تغییر است. انقلاب در ذهن من متبادر می کند که تغییر ممکن است اما در عین حال تغییر پرشتاب و تغییر ساختاری نیز در ذهن من تداعی می شود. آنچه الان به آن نیاز داریم تغییر گفتمان تغییر است. این گفتمان بیش از حد پر شتاب بوده و مجال تامل، اندکی مکث، آرامش وبردباری را از ما گرفته است. جامعه از سال 1501 که شاه اسماعیل صفوی نوجوان به پادشاهی ایران رسید تا امروز در مسیری از تغییر قرار گرفته که هر روز بر سرعت این تغییر افزوده شده است. اما به نظر می رسد که باید در سرعت این تغییر تامل شود که بتوانیم خویشتن دارانه، بردبارانه و فکورانه به آن بیندیشیم.

فاضلی در پایان گفت: من گمان می کنم ما الان به جامعه ای فکور نیاز داریم؛ جامعه ای که درباره تجربه تغییر در 400 سال گذشته عمیقا بیندیشد و از این تحول تاریخی درسهای لازم را بگیرد. گفتمان تغییر اجتناب ناپذیر است اما درباره اینکه باید با چه سرعتی تغییر کنیم، چگونه تغییر کنیم و به چه سمت و سویی باید تغییر صورت بگیرد و بسیاری دیگر از سوالات باید بیندیشیم.