گزارش نشست ادبیات و محیط زیست

نشست تخصصی «ادبیات و محیط زیست» به همت پژوهشکده زبان و ادبیات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی روز یکشنبه 23 دی ماه 1397 به دبیری دکتر مریم شریف‌نسب در سالن اندیشه برگزار شد.
نخستین سخنران این نشست، دکتر فریدون عموزاده خلیلی، در باب «داستان‌های محیط زیستی؛ رویکرد سوم» سخن گفت. عموزاده داستان‌های فارسیِ موجود در حیطه محیط‌زیست را به سه دسته تقسیم کرد: نخست داستان‌هایی که با دغدغه‌ای غیرمحیط‌زیستی و فقط در پس‌زمینه‌ای از محیط‌زیست شکل می‌گیرند (مثلاً داستان در لوکیشنی طبیعی رخ می‌دهد و یا یک گونه در معرض انقراض گیاهی یا جانوری، دستمایه حوادث داستان می‌شود.) دسته دوم داستان‌هایی هستند با اطلاعات غنی از دانش محیط‌زیستی که با ساده‌ترین و غیرحرفه‌ای‌ترین شکل روایت می‌شوند. این داستان‌ها عموماً به دست متخصصان محیط‌زیست و به سفارش سازمان محیط‌زیست و شهرداری‌ها نوشته می‌شوند و از کفایت ادبیِ لازم برخوردار نیستند. دسته سوم –که مورد بحث عموزاده در این نشست بود- داستان‌هایی است که از تلفیق هنرمندانه دانش زیست‌محیطی و خلاقیت‌های داستان‌نویسی بهره‌مند است. عموزاده در ادامه از تجربه موفق انتشارات فنی (کتاب‌های نردبان) در تشکیل کارگروه‌های تخصصی متشکل از نویسندگان کودک، تصویرگران کتاب کودک و متخصصان محیط زیست سخن گفت که منجر به خلق کتاب‌های جذاب برای مخاطبان کودک و نوجوان برای انتقال دغدغه محافظت از محیط‌زیست شده است.
سخنران دوم نشست، دکتر زهرا پارساپور در باب «دغدغه آب در سفرنامه ناصرخسرو» سخنرانی کرد. وی با توضیحی مختصر درباره دغدغه‌های نقد بومگرا، اظهار داشت: اغلب متون ادب کهن فارسی – و از جمله سفرنامه ناصرخسرو- را می‌توان با دغدغه‌های زیست‌محیطی مورد خوانش قرار داد. دغدغه آب شرب، مدیریت‌کردن آب باران، آب‌های سرگردان روی زمین (سیلاب‌ها و نهرها) و آب‌های زیرزمینی (چاه‌ها و چشمه‌ها) و... در تمام طول سفرنامه ناصرخسرو به شکلی بارز به چشم می‌آید. به باور پارساپور در سفرنامه ناصرخسرو سه دغدغه بیش از سایر موارد چشمگیر است: دغدغه آب، دغدغه امنیت و دغدغه معیشت و اقتصاد. در سرزمین خشکسال و کم‌آب ایران، این موارد همواره حائز اهمیت فراوان بوده است؛ قنات‌ها، چاه‌ها و آب‌راه‌ها؛ دانش آب‌شناسی، چرخ چاه، آسیاب‌ها و چرخاب‌ها؛ توجه به نظافت آب‌ها؛ توجه به نحوه توزیع آب‌ها.  به همین سبب ناصرخسرو در شهرها و منطقه‌های مختلف با ذکر جزئیات و به‌دقت مشاهدات خود را درباب این موارد ثبت کرده و به راه‌های مدیریت آب در هر منطقه اشاره کرده است که اهمّ آنها از این قرار است: حفر قنات؛ ساختن حوض‌های بزرگ برای ذخیره آب؛ استفاده از آبگیرهای طبیعی؛ حوض‌های سرپوشیده؛ انتقال آب؛ چرخ چاه و استفاده از دولاب بر روی رود.
سومین سخنران این نشست، دکتر هانیه زرگر للهی، عضو رسمی دبیرخانه ملی هیئت بین‌الدولی تغییر اقلیم، بود که در نگاهی کلی به نمادهای عناصر اربعه (آب، باد، خاک و آتش) در فرهنگ و ادب کهن ایران پرداخت و وجود ایزدان و الهگان مختلف منتسب به هر عنصر و ایجاد پرستشگاه‌های منسوب به هریک را راهی برای آموزش احترام و حفظ حرمت طبیعت در جهان باستان دانست. در ادامه نمادهای  اجزای سفره هفت سین را در ارتباط با عناصر طبیعی به تفصیل برشمرد و به نمونه‌هایی از شعر شاعران بزرگ چون فردوسی، خیام و ... در ارتباط با محیط‌زیست اشاره کرد. زرگر اظهار داشت برای حفظ اقلیم ایران به دانش‌های تخصصی متفاوت و متعدد نیازمندیم؛ اما برای اینکه بتوانیم از همه این دانش‌ها هم‌سو و هماهنگ با یکدیگر بهره‌برداری کنیم، باید در وهله ی نخست به زبان مشترکی دست پیدا کنیم. زرگر در پایان، پیشنهاد کرد باید در سطح تحصیلات تکمیلی یک میان‌رشته برای درک و تبیین اشتراکات رشته‌های مختلف ایجاد شود تا بتوان ادبیات مشترک و به تبع آن فهم مشترکی میان متخصصان حوزه‌های گوناگون برای محافظت از محیط زیست ایجاد کرد.