گزارش نشست؛ «جنگ جهانی اول و میسیونرها در ایران»

هشتمین نشست از سلسله نشست های «حیات اجتماعی ایران در سال های جنگ جهانی اول» با عنوان «جنگ جهانی اول و میسیونرها در ایران» به همت پژوهشکده علوم تاریخی و انجمن ایرانی تاریخ  در تاریخ 30 مهرماه 1397 برگزار شد. در این نشست دکتر ویدا همراز و دکتر صفورا برومند به ارائه سخنرانی خود پرداختند.

در ابتدا دکتر برومند پس از ارائه مقدمه ای در باب چگونگی حضور میسیونرها در دوره قاجار و مقدمات آغاز ججنگ عالمگیر به ایراد سخنانشان پرداختند. ایشان گفتند در اثر قرارداد 1907 .م که پیش از آغاز جنگ است و ایران بین روسیه و انگلیس تقسیم می شود عاملی برای حضور پررنگ آنها در ایران به حساب می آید. همچنین منطقه آذربایجان و کردستان پیش از آغاز جنگ محل تنازعات روسیه و عثمانی گردیده بود. نیروهای روسی از شمال غرب و شمال تا مرکز ایران اعمال نفوذ می کنند و عثمانی ها مناطق غرب کشور را تحت نفوذ داشتند. انگلیسی ها نیز در جنوب از مدتها پیش از آغاز جنگ حضور دارند. بنابراین اعلام بی طرفی ایران ثمری نداشت و کشور خیلی سریع دچار  نقض بی طرفی دول درگیر جنگ گردید. اقلیت های ارمنی و آشوری نسطوری در مناطق غرب کشور که  پایگاه عمده فعالیت های میسیونری بود به طور گسترده وارد منازعات شدند.  شهر ارومیه مرکز مورد اقبال میسیونرها بود. توجهات میسیونرهای مختلف به مسیحیان بومی باعث خود بزرگ بینی آنها شده بود و این امر سبب گردید پایگاه آنها در میان مسلمانان تضعیف شود. از حیث ملیت گروه های میسیونری به آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و روسی تعلق داشتند که هریک از آنها به فرقه های مختلف مسیحی منسوب بودند.  برخی از این هیاتها و فرقه ها شامل: میسیون شرق آلمانی، برادران دون کارد، جماعت کلیسای انگلیسی، کلیسای متحد لوتری آمریکا،  انجمن انجیلی برای پیشرفت کلیسای نسطوری، برادران پریموس، باپتیست های شمالی و باپتیست های جنوبی و هیات های شاخص دیگر. یکی از این هیات های شاخص که در منطقه شمال غربی ایران حضور داشتند، هیات تبلیغی پروتستان ها بودند که اولین نمایندگان آمریکایی در ایران بودند. آنها توانستند مدارس دخترانه و پسرانه و حتی شبانه روزی، بیمارستان و دیگر اماکن عام المنفعه بسازند. یکی از نمایندگان آنها باسکرویل بود که در حمایت از مشروطه اقدام کرد و در این راه کشته شد. میسیون لازاریست های فرانسوی که بسیار باسابقه بودند در منطقه حضور داشتند آنها کاتولیک بودند و مدرسه، بیمارستان و چاپخانه داشتند و به آموزش دختران اقدام می کردند. هیات تبلیغی آلمانی که یکی از معروفترین نمایندگانشان فاندر بود که کتاب میزان الحق را نوشت و با عث شد سلسله رسالاتی در رد فعالیت مبلغان مذهبی تدوین شود. پس از محدودیت فعالیت های تبلیغی میسیون های آلمانی و آمریکایی توسط حکومت تزاری در قفقاز هیات ارتدوکس روسی  بسیار فعال شد و پس از قراداد 1907.م و 1915.م فعالیت آنها در ایران گسترش یافت. روسها ابتدا از روستاها تبلیغشان را آغاز کردند و به مرور کارشان با خشونت همراه شد. آنها به تصرف کلیساها و اموال و اماکن سایر میسییون ها می پرداختند برخلاف سایر میسیونر ها که محافظه کارانه عمل می کردند. هیات سر اسقف اعظم کانتربری که مربوط به کلیسیای اعظم انگلستان بود. فعالیتشان فقط بر آسوریان تمرکز داشت و به هیچ وجه اصراری بر تبشیر نداشتند . لباس آسوری ها را می پوشیدند و خود را با بومیان نسطوری کاملا هم سطح و هم دست می کردند. تمام اعضای میسیون کانتربری فارغ التحصیلان دانشگاه های معتبر انگلیس بودند مانند مک لین و براون. اینها فعالیتشان متمرکز شد بر تاسیس چاپخانه و به تحقیق در زبان سریانی پرداختند و بهترین متخصصان زبان سریانی شدند. آنها به فعالیت آموزشی نیز روی آوردند اما با آغاز جنگ جهانی اول حضورشان به شدت تضعیف شد.  انجمن تبلیغی کلیسا یا cms که مربوط به کلیسای انگلیکن بود و یکی از موفق ترین میسیونر های مذهبی است و تا پیروزی انقلاب اسلامی در ایران حضور داشته و شعبه هایی در اصفهان و کرمان و شیراز و یزد داشتند یکی دیگر از گروه های میسیونی فعال در ایران بود. این مقدمه ای از  زمینه های حضور میسیونر ها در ایران تا جنگ جهانی اول است که بیان شد.

در ادامه نشست دکتر همراز به عملکرد میسیونرهادر سال های جنگ جهانی اول و تاثیر جنگ بر  اقداماتشان پرداختند. تعدد قراردادهای سیاسی بیگانگان همچون 1907.م و  1915.م اجازه تحرک دیپلماتیک ایران را جهت حمایت از اتباعش را نمی دهد. تنوع اقوام و مذاهب در مناطق شمال و شمال غرب و جنوب ایران که مسیونرها اغلب در  این مناطق حضور دارند مسائل را پیچیده می نمود. اقوامی که سال ها در کنار یکدیگر بطور مسالمت آمیزی زندگی می کردند بواسطه تحرکات نیروهای بیگانه در این مناطق درگیر شدند و منطقه دچار التهابات اجتماعی و نظامی شد. همزمان با جنگ جهانی اول شاهد رشد ناسیونالسیم قومی در میان مسیحیان شرق و از جمله ایران هستیم. مسیونرها و انجمن های دینی اروپایی و آمریکایی و دیپلمات ها دو دسته از بیگانگانی هستند که در منطقه حضور دارند. در سال های جنگ برخی میسیونرها جایگزین دیپلمات های اروپایی در منطقه می شدند. نیروهای نظامی بیگانه در شمال و شمال غربی ایران چالش اجتماعی بزرگی برای سکنه ایرانی ایجاد نمود و تمایل دو کشور روسیه و عثمانی به تصرف آذربایجان  و دست به دست شدن ارومیه و شهرهای دیگر خسارات جانی و مالی بسیاری وارد  آورد. عثمانی ها مسیحیان و روسها کردها را  مورد کشتار قرار می دادند.  هزاران نفر از مسیحیان عثمانی و شمال عراق از ترس کشتار ترکان عثمانی به آذربایجان مهاجرت کردند و ترکیب جمعیتی منطقه را به طرز عجیبی برهم زد. زمانی که جنگ آغاز شد تمام گروه های میسیونری از مدتها قبل پایدار و دارای جایگاه مستحکمی بودند. با آغاز جنگ دولت ها از مبلغانشان خواستند منطقه را ترک کنند اما بسیاری از مبلغان مذهبی زیر بار هشدارهای پیاپی دولتهای خود نمی رفتند. مثلا میسیون های آمریکایی منطقه را ترک نکردند چون آنها از جانب گروه های غیر دولتی حمایت مالی و تدارکاتی می شدند و همچنین چون آمریکایی ها وارد جنگ نشده بودند.  از سال 1917.م به بعد که آمریکا وارد جنگ شد میسیونرهای آمریکایی نیز مجبور شدند موضع گیری کنند. برخی مجبور شدند از منطقه خارج شوند و برخی نیز علیه عثمانی وارد جنگ شدند. آنها در موقعیتی ناخواسته قرار گرفتند و دست به سلاح بردند. بعد از خروج نیروهای تزاری از منطقه پس از انقلاب کمونیستس 1917 .م انگلیسی ها از آمریکایی ها تقاضای کمک کردند تا با کمک یکدیگر جایگزین نیروهای روسی در منطقه شوند.  انگلیسی ها از آمریکایی ها خواستند مسیونرهای آمریکایی ریاست نیروهای مردمی و چریکی بومی منطقه را علیه عثمانیان بر عهده بگیرند که عمده آنها مسیحیان ارمنی و آسوری بودند. آمریکایی ها در دوره جنگ چرا از وظیفه تبلیغی خود فاصله گرفتند و وارد جنگ شدند؟ حمایت آمریکایی ها از گروه های مسلح و شبه نظامی و نامنظم بومی باعث شد که مردم منطقه از آنها آسیب فراوان ببینند و آمریکایی ها وجه مثبت خود را بشدت از دست دادند بطوری که پس از جنگ آنها فعالیت خود را در آذربایجان غربی و ارومیه به حالت تعطیل درآوردند و آنجا را ترک و مرکزشان را به تبریز منتقل کردند. میسیون ارتدوکس های روسی یکی دیگر گروه هایی مسیونری منطقه بودند. آنها با پشتوانه ارتش روسیه کلیساها و املاک سایر گروه های میسیونی را تصرف می کردند. آنها برخی از مسیحیان بومی ایران را مجبور به مهاجرت به روسیه کردند. عمده درگیری مسیحیان ارتدوکس با کاتولیک ها بود. دولت فرانسه که میسیون های کاتولیک از اتباع آنها بودند چون قوت و قدرتی در منطقه نداشتند مورد تهاجم میسیون های ارتدوکس قرار می گرفتند. خوش بخت ترین میسیون ها در ایران پس از جنگ جهانی اول انگلیسی ها بودند. پس از جنگ دومین مرکز اسقفی غیر انگلیسی کلیسیای انگلیکن در ایران قرار گرفته بود.