دکتر موسویان: قرآن از چپاولگران بیت المال به عنوان بدترین انسان ها یاد می کند

نشست علمی «خوانش جایگاه بیت المال در اندیشه و کنش امیرالمؤمنین(ع)» روز دوشنبه 14 آبان ماه 1397 با میزبانی مرکز تحقیقات امام علی علیه السلام در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
 این نشست به عنوان پنجمین نشست از سلسله نشست های ماهانه بود که پیرو تفاهم نامه مشترک بین معاونت پژوهشی دانشگاه مفید و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مرکز تحقیقات امام علی (ع) با ارائه ی دکتر سید ابوالفضل موسویان، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برگزار شد.
 دکتر موسویان در این سخنرانی به بحث در مورد روش و برخوردی که امیرالمؤمنین با بیت المال داشتند، پرداخت و گفت: با توجه به  اینکه بیت المال از اهمیت ویژه ای برخوردار است، شاید از اولین نکاتی که امیر المؤمنین(ع) بعد از به حکومت رسیدن خود مطرح کردند، مربوط به بیت المال بود. عمده ترین مسأله ای  در دوره خلیفه سوم به وجود آمد و منجر به شورش و قیام علیه خلیفه و در نهایت کشته شدن وی شد، مباحث مربوط به اموال عمومی و بیت المال بود. حضرت علی(ع) در خطبه ی شقشقیه وقتی وضعیت خلفای قبل از خودشان را مطرح می کنند و به خلیفه سوم می رسند، می فرمایند؛ عثمان  و خاندانش یعنی بنی امیه، وقتی روی کار آمدند مال خدا را با ولع خوردند. حضرت این اقدام آنها را به شتری تشبیه می کند که در بهار علف های بهاری که تازه هستند را با آب می خورد و می فرمایند؛ اینها هم این اموال را به این شکل به غارت بردند و چپاول کردند .
عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در مورد اینکه چرا این وضعیت به اینجا رسید، مروری بر دوره های قبل از پیامبر(ص) کرد و گفت: در زمان پیامبر(ص) اموال عمومی و بیت المال به طور مساوی بین مردم تقسیم می شد. البته در زمان ابوبکر هم همینطور بود. اما در زمان عمر، ایشان در تقسیم بیت المال بین افراد مختلف، تمایزاتی قائل شد. برای مثال کسانی که سابقه ی بیشتری در اسلام داشتند یا مثلا کسانی که  قبل از بدر یا بعد از بدر، قبل از جنگ خندق یا بعد از جنگ خندق، ایمان آورده بودند، قبل از فتح مکه یا قبل از فتح آن ایمان آورده بودند، تفاوت هایی قائل بود. حتی بین قبایل نیز تمایزاتی وجود داشت. مثلا قبیله  قریش امتیاز ویژه ای داشتند. این اختلافات بین افراد در تقسیم بیت المال موجب می شد به عده ای امتیازاتی داده شود. یعنی کسانی بودند که چندین هزار دینار دریافتی از بیت المال داشتند در حالی که در همان زمان به بعضی ها چند درهم از بیت المال می رسید. در خراج ابویوسف از قول خلیفه دوم نقل شده است که اگر من سال دیگر هم باشم و قرار باشد تقسیمات بیت المال را انجام دهم، همه را برابر قرار می دهم و همه را به یک چشم خواهم دید. اما این اتفاق نمی افتد و سال بعد خلیفه از دنیا می رود. چه بسا یکی از دلایلی که در قتل خلیفه نقش داشته است این بوده که خلیفه می خواسته تفاوت ها را از بین ببرد .
دکتر موسویان در این مورد شواهد تاریخی نیز مطرح کرده و افزود: احتمالا اختلاف خلیفه با  معاویه و ناراحتی او از ثروت اندوزی معاویه و اینکه می خواسته معاویه را عزل کند هم در کشته شدن خلیفه نقش داشته است. بنابراین کسانی که در این فاصله از بیت المال ثروت های بسیاری بدست ‌آوردند، تفاوت بین رقم دریافتی ها موجب می شد که این افراد برای حفظ این درآمدها انگیزه هر اقدامی داشته باشند و لذا به نظر می رسد که این مسائل درکشتن عمر نقش داشته و بی تأثیر نبوده است. امیرالمؤمنین که روی کار آمدند فرمودند؛ باید بیت المال به طور مساوی بین مردم تقسیم شود .

دکتر موسویان در ادامه سوالی را مطرح کرد با این عنوان که اساسا آیا بیت المال، مال الله است یا مال الناس؟  وی دلیل طرح این سوال را اینگونه بیان کرد که وقتی بگوییم مال الله، حاکم نماینده خدا می شود و هر طور دلش بخواهد عمل می کند . اما اگر مال الناس گفتیم، اینجا دیگر نمی توانیم هر طور دلمان خواست عمل کنیم. در کلام امیرالمؤمنین به هر دو اشاره شده و این نشان می دهد که امیرالمؤمنین مال الناس و مال الله را یکی می دانستند. اینطور نبوده که اختیار بیت المال چون مال الله است، دست حاکم باشد و حاکم هرطور بخواهد عمل کند و اگر مال مردم شد متفاوت شود. با اینکه  امیرالمؤمنین در جاهای مختلف از این مال به عنوان مال الله یاد کرده اند اما در عین حال هیچ اختیاری در مورد تقسیم اموال برای خودشان قائل نبوده اند. به عبارتی می توان گفت، مال الله و مال الناس یکی است. همانطور که سبیل الله وسبیل الناس یکی است و سبیل الله شامل هر کار عمومی عام المنفعه می شود. حضرت در خطبه 126 می فرمایند؛ این مال مال خداست. اما در جاهای دیگر همین مال را به نحوی مال مردم می دانند و می فرمایند با اینکه در اختیار حاکم است اما حاکم هیچ اختیاری از آن ندارد. مثلا در خطبه 232 می فرمایند؛ مال شخصی ما نیست بلکه این فی است که مال همه مردم است. اما وقتی نزدیکان حضرت خدمت ایشان می رسند، متوجه هستند که این نوع رفتارحضرت در مورد تقسیم بیت المال در آینده برای ایشان مشکل ساز می شود. آنها چون نگران حکومت امیرالمؤمنین هستند، به حضرت توصیه می کنند که به اشراف بیشتر برسند. حضرت می فرمایند: «وای برشما ! آیا به من دستور می دهید که من پیروزی را با ظلم و ستم به دیگران بدست آورم؟ اگر این مال مال خودم هم بود بین افراد به طور مساوی تقسیم می کردم.»
نکته آخری که دکتر موسویان به آن اشاره کردند این بود که بعضی ها وقتی حکومت به دستشان می افتد فکر می کنند باید اموال را ببرند و چپاول کنند. قرآن از این افراد به عنوان بدترین انسان ها یاد می کند که این اموال را اینگونه تصرف می کنند و در جای دیگر در مورد فرعون می گوید: فرعون قوم خودش را دسته دسته کرد و یک دسته را تضعیف کرد و دلیل اقدامش هم این بود این افراد در خدمت بقیه قرار گیرند و محتاج دیگران باشند و برای رفع نیازهایشان، هر کاری که دیگران خواستند انجام دهند. بنابراین یکی از کارهایی که حکومت های باطل انجام می دهند این  است که این اختلاف ها را در جامعه ایجاد کنند تا توسط این قشر ضعیف به خواسته های خود برسند. این نیت آن هاست که قرآن هم از آن به بدی  یاد می کند. اما مسأله دیگری که هست این است که معمولا این جریان اگر ادامه یابد سر از شورش در می آورد.  مثلا  در دوره بنی امیه، این روش در نهایت به شورش مردمی و کشته شدن خلیفه منجر شد. اگر کاری که پیامبر (ص) در مورد بیت المال انجام دادند، پس از ایشان ادامه یافته بود هیچ مشکلی برای امیرالمؤمنین پیش نمی آمد. مشکل از زمانی پیش آمد که فرهنگ جامعه  به تدریج عوض شد. افرادی مثل طلحه و زبیر با این فساد اقتصادی به انحراف کشیده شدند و بهترین خانه ها را در کوفه بنا کردند. بنابراین چون نمی توانستند تحمل کنند که امیر بین افراد تساوی قائل شود، دست به شورش زدند و  اگر مردم این را می دانستند پشت سر این افراد راه نمی افتادند. هرچند حضرت علی (ع) بارها گفتند اما صدای امیر آنموقع به این افراد نمی رسید.
در پایان هم اساتید و حاضرین جلسه به بحث و تبادل نظر در این زمینه پرداختند و پرسش و پاسخ هایی در رابطه با موضوع بحث صورت گرفت.