گزارش کرسی ترویجی با عنوان؛ «رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی»

به همت دفتر کرسی های نظریه پردازی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با همکاری شورای بررسی متون، ارائه و نقد ایده علمی نشستی با عنوان؛ «رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی» با حضور دکترسید مهدی زرقانی (ارائه دهنده)، دکتر حبیب اله عباسی (ناقد)، دکتر محمود بشیری (ناقد) و دکتر محمدرضا موحدی (مدیر علمی کرسی) در روز 21 شهریورماه در سالن حکمت پژوهشگاه برگزار شد.

در ابتدای نشست، دکترسید مهدی زرقانی (ارائه دهنده)، تعریفی از ژانر ارائه کرد و گفت: عمومی‌ترین تعریف ژانر عبارت است از «تعدادی متن که در یک طبقه قرار می‌گیرند و از قواعد زبانی یکسانی پیروی می‌کنند». سه کلمه کلیدی این تعریف عبارتند از «تعدد، اشتراک و تمایز». یعنی باید «تعدادی» متون باشد تا ما از ژانر سخن بگوییم؛ یک اثر، یک ژانر پدید نمی‌آورد. دوم اینکه آن تعداد از متون که در یک طبقه قرار می‌گیرند، از جهت ویژگی‌های فرمی، محتوایی، کارکرد، انگیزه خلق اثر و مخاطب اولیه وجوه شباهتی دارند. ویژگی‌های مشترک آنها مرزی قراردادی و ذهنی میان این «طبقه» از متون با دیگر متونی که این ویژگی‌ها را ندارند، ترسیم می‌کند. همچنین دکتر زرقانی به شاخص های تعیین ژانری و مسائل اصلی رویکرد ژانری پرداخت.

در ادامه دکتر عباسی ضمن تشکر از برگزارکنندگان نشست گفت: نقدی که وارد است اینکه، کتاب برای مخاطب دانشجوی مبتدی ادبیات مفید نیست. همچنین ژانر شاهانه با آنچه دکتر شفیعی کدکنی ازآن تعریف می‌کنند تفاوت دارد و در پایان نقد خود سوالی را اینگونه مطرح کرد؛ چرا ژانر ادبی و چرا نوع ادبی نه؟
دکتر زرقانی در پاسخ به این انتقادگفت: نظر من بیشتر به محتوای ادبی و به ژانرهاست و در پاسخ به سوالی که اشاره کردید چرا ژانر به جای نوع ادبی؟ باید بگویم؛ ژانری که بنده مطرح می‌کنم تعریفش با آنچه در ذهن ما از کلمه و اصطلاح نوع ادبی است، متفاوت است. ژانر را به کارمی‌برم چون احساس می‌کنم ژانر با این تعریف که ارائه می‌دهم، صورت قالب اندازه دارد لذا با نوع ادبی تخلیط می شود و با آنچه رزمجو در مورد انواع ادبی می‌گوید، فرق دارد.
همچنین دکتر بشیری (ناقد) ضمن تشکر از دکتر زرقانی به سبب دادن نظم و طبقه بندی به کارشان که به فهم بیشترمطالب کمک می کند به دو نکته از نقد خود افزود: اول؛ شما بحث را خیلی محدود کردید. وقتی قرار است تاریخ ادبیات با نگاه ژانری باشد پس تکلیف زبان و جنبه‌های دیگر چه می‌شود و چه چیز کم می‌شود در تاریخ ادبیات یعنی تاریخ تحولات فکری و مؤلفه‌هایی که فکر را زینت می‌دهد. دوم؛ در ادبیات قسمت اصلی اش زبان است و در بحث شما این معنی دیده نمی شود.
دکتر بشیری افزود: فرقی بین ژانر یا نوع یا فرم را در این مقاله نتواستم استخراج کنم و اینکه بلاغت و زبان در مطالعات ادبی چه نقشی دارد باید در اثر ملحوظ می‌شد. اینکه قدما چنین کردند و ما باید چنان کنیم و اینکه رویکرد ژانری همه مشکلات ما را در بررسی‌های تاریخ ادبی حل می‌کند، چنین نیست.
دکتر زرقانی ضمن تشکر از دکتر بشیری که دغدغه‌مندانه به ارائه مطلب پرداختند به مسئله توهم پرداخت و اشاره کرد: من در کتاب به تفضیل گفته‌ام که نوشتن تاریخ ادبیات با این رویکرد کار یک نفر یا کار یک یا دو سال نیست. غرض من این که بگویم این دیدگاه هم هست و با این زاویه فقط برخی از مسائل تاریخ ادبیات ما روشن تر بشود. اینکه اشاره کردید باید به بلاغت پرداخت من تصور نمی‌کنم که در تاریخ ادبیات نباید پاسخگو باشم که چرا عبید زاکانی موش و گربه نامیده است ؛ و در تاریخ ادبیات مسئله چیزی دیگری است از طرفی تعریفی که من از تاریخ ادبیات ارائه می‌دهم با تعریفی که دکتر بشیری از تاریخ ادبیات ارائه می‌دهند تفاوت دارد اما اینکه یک نوع از تعریف این است و با این تعریف هم می‌شود تاریخ ادبیات نوشت را قبول دارم در مورد کتابهای احسان یار شاطر باید بگویم؛ رویکردها ژانری است و من امیدوارم همان دیدگاه و همان طرز فکر به تاریخ ادبیات ما ارائه شود.

در پایان نشست، دکتر موحدی (مدیر علمی کرسی) ضمن تشکر از حضار، اساتید و ناقدین به جمع بندی بحث پرداخته و عنوان کرد: دکتر زرقانی تلاش می کرد در کتاب، مقاله، سخنرانی و خطابه شان تعریفی از ژانر ارائه دهند و سعی در این داشتند که بگوید رویکرد ژانری برآن است تا با عنایت به یکسری پرسش های معین، قدرت تحلیل به پژوهشگر ادبی بدهد.
در پایان نشست، حاضرین نیز سوالات خود را مطرح کردند.