گزارش نشست؛ وضعیت مهاجران کار ایرانی در قفقاز

هفتمین نشست از سلسله نشست های «حیات اجتماعی ایران در سال های جنگ جهانی اول» با عنوان «وضعیت مهاجران کار ایرانی در قفقاز» به همت پژوهشکده علوم تاریخی و انجمن ایرانی تاریخ در تاریخ 25 شهریورماه 1397 برگزار شد. در این نشست دکتر جواد مرشدلو با موضوع «وضعیت اجتماعی ایران در آستانه جنگ جهانی اول ؛ چشم اندازی به جنوب قفقاز» و دکتر علی کالیراد با موضوع «کنسول ها و کارگران؛ مناسبات نمایندگی های کنسولی و مهاجران ایرانی در قفقاز در سایه جنگ و انقلاب 1917-1920.م» به ارائه سخنرانی خود پرداختند.

در ابتدا دکتر مرشدلو پس از ارائه مقدمه ای در باب معرفی محققانی که در حوزه مناسبات کارگری در قفقاز کار تحقیقی انجام داده اند به زمینه تحول اجتماعی و اقتصادی باکو به عنوان یکی از مهمترین شهرهای قفقازیه جنوبی پرداخت و گفت: از سال 1870 .م/ 1290 ه.ق به بعد ما با باکوی صنعتی مواجه می شویم که زمینه مهاجرت گروه های وسیعی از مهاجران کار ایرانی را فراهم می آورد. مهاجرانی کار در سه حوزه نفت ، نساجی و راه آهن مشغول به کار می شوند. طبق پژوهش هایی که آقایان اتابکی و حکیمیان انجام داده اند جمعیت مهاجران ایرانی در سال های 1870 تا 1913 .م - 1290 / 1314 ه.ق بین 60 هزار تا 300 هزار نفر در سال ذکر شده است. اینها مهاجرت هایی است که ثبت شده است. البته تقریبا به همین میزان نیز افرادی بدون پاسپورت و بدون ثبت شدن آمارشان به آن سوی مرز تردد می کردند. وضعیت اقتصادی ایران از 1860.م /1280 ه.ق به بعد تا جنگ جهانی اول و بعد از آن بد و بدتر می شود این امر به روند افزایش مهاجرت ها می انجامید. صنعتی شدن جهان و مناطق پیرامون ایران همچون باکو و سرازیر شدن کالاهای خارجی به کشور سبب تضعیف پیشه و ران و هنرمندان صنایع دستی در داخل کشور می شود و بخشی از مهاجران کار را در سال های آتی همین پیشه وران تشکیل می دهند که دیگر مانند قبل نمی توانند درآمد زایی کنند. بیشترین جمعیت مهاجران را مردمان شمال غرب ایران و آذربایجان تشکیل می دادند و کمتر از نواحی دیگر ایران بودند. وضعیت عمومی کارگران مهاجر ایرانی در قفقاز وضعیت مناسبی نبود و آشفتگی بسیاری در وضعیت آنها اعم از تحقیری که می شدند و کمبود امکانات لازم و نظایر آنها وجود داشت. پیدایش فرهنگ کار جدید مبتنی بر زیست کارگر صنعتی نیز شکل گرفت که جای تحقیقات بیشتری دارد. بررسی وضعیت اجتماعی ایرانیان مهاجر در قفقاز می تواند به درک نسبی از وضعیت ایران در سال های جنگ جهانی اول کمک شایانی کند.

در ادامه دکتر علی کالیراد به تشریح وضعیت مناسبات کنسول ها و کارگزاران دیپلماسی ایران با مهاجران و کارگران پرداخت و درباره چالش مداوم بین این گروه ها گفت: در نشریات مختلف گزارشاتی از سوءاستفاده های مالی کنسول های ایران از مهاجران و کارگران ایرانی وجود دارد. پس از انقلاب اکتبر اهمیت نمایندگی های دیپلماتیک ایران در قفقاز در حاشیه قرار گرفت. با وقوع انقلاب در روسیه کشمکش هایی بین تشکل های کارگری و کنسول گری ها رخ داد. در باکو تشکل های کارگری زمام امور را از کنسولگری ها خارج کرده و عملا کنسول گری ها را اشغال کردند. پس از انقلاب روسیه در 1917 نگرانی های جدی نسبت به انتقال ایدئولوژی بلشویک ها به ایران وجود داشت و همینطور دولتمردان ایرانی نگران بودند این امر بهانه ای شود تا انگلیسی ها کشور را تصرف و استقلال کشور بیش از پیش دچار اختلا شود. در سال های 1918-1920 .م کنسول های وقت ایران حافظ منافع انگلیش و فرانسه در این مناطق است. هنگامی که مسیون های انگلیس در ولادی قفقاز بدست بلشویک ها دستگیر می شوند این کنسول ایران غفار خان فرید السلطنه است که پی گیر وضع آنان می شود. بلشویک ها تنها نماینده خارجی را که در قفقاز به رسمیت می شناسند نمایندگی ایران بود. اینجا بود که کنسولگری ایران در قفقاز و تفلیس نقش واسطه ای میان کشورهای دیگر با بلشویک ها را عهده دار می شوند. یکی از تهدیداتی که برای نمایندگی ها ایرانی وجود دارد تشکل های کارگری هستند که هر از چند گاهی به نمایندگی های ایران حمله می کنند.گروهی که خودشان را «حزب کمونیست ایرانیان » می نامیدند به کنسولگری های ایران حمله می کردند. برخی کنسول های ایران در شهرهای قفقاز ایرانی نبودند یونانی یا روس بودند. در سال 1920 .م اختلافات بلشویک ها و کنسول گری های ایران بالا می گیرد. یک تشکلی به اسم «شعبه ترک » که بلشویک های محلی هستند بیانیه ای به آذری منتشر می کند و در آن مردم را به قیام دعوت می کند و بخشی از این آشوب ها به نمایندگی های ایران نیز می رسد. نمایندگی های کنسولی ایران در قفقاز و ولادی قفقاز تصرف می شود و کنسول ها بعضا بازجویی و زندانی می شوند. البته در همین ایام بسیاری از مردم محلی نیز از گزند بلشویک ها در امان نیستند. برخی به جرم پولدار بودن اعدام و برخی زندانی و تبعید می شوند. پس از تسخیر کنسولگری های ایران توسط گروه «شعبه ترک » آنها عنوان نمایندگی دولت شاهنشاهی ایران را به کنسولگری دولت شوروی ایران تبدیل می کنند و فردی بنام رفیق ستارف را جایگزین کنسول ایران می کنند که جالب است.