تبیین اهمیت قطبهای علمی و رویکرد وزارت علوم به قطبها و نقش قطبهای علمی در آینده علمی کشور/۱۷-۳-۱۳۹۴

باسمه تعالی

متن سخنرانی آقای دکتر میرباقری عضو شورای قطبهای علمی وزارت علوم در جمع رؤسای پژوهشکده های زبان شناسی، تاریخ و زبان فارسی و اعضای هیئت علمی این پژوهشکده ها.

موضوع سخنرانی: تبیین اهمیت قطبهای علمی و رویکرد وزارت علوم به قطبها و نقش قطبهای علمی در آینده علمی کشور.

زمان و مکان سخنرانی : یکشنبه ۱۷/ ۳/۱۳۹۴ سالن ادب

بسم الله الرحمن الرحیم

«امروز می خواهیم درباره قطب های علوم انسانی و جایگاهی که در نظام آموزش عالی دارند صحبت کنیم.

ما امروز در حوزه معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم جلسه‌ای داشتیم که عمده رؤسای موسسات و پژوهشگاه های کشور در حوزه علوم انسانی و هنر حضور داشتند. در حوزه معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، شورایی به نام شورای توسعه پژوهش و فناوری در علوم انسانی و هنر تشکیل شده است. دو جلسه  تا کنون برگزار شده که نخستین جلسه در اسفند ۹۳ بود و دومین جلسه هم امروز بود. قرار است در حوزه علوم انسانی و هنر اتفاق مهمی بیفتد. من فقط یک نمونه را می خواهم مثال بزنم و بعد به سراغ قطب های علمی برویم. امروز (۱۷/۳/۹۴) مسئولین چند پژوهشگاه که در جلسه حضور داشتند گزارش دادند. خودشان به این نتیجه رسیده‌اند که انفرادی کار می کنند، حتی در برخی حوزه ها کارهای موازی انجام می‌دهند و تداخل کاری دارند، و بعضی کارها هم روی زمین مانده است چون ظرفیت هر پژوهشگاه محدود است. خوب باید ببینیم کاری که ما در پیش گرفته ایم چقدر هدفمند است و در مسیری است که یک پژوهشگاه باید پیش برود. و موضوعاتی از این دست مسائل مهمی هستند. به صورت انفرادی و کمّی کارهای زیادی انجام می شود امّا باید دید که این کارهای تا چه اندازه مکمل هم هستند و هم افزایی دارند یا به سمت یک هدف بزرگتر حرکت می کنند. ما برنامه ای نداریم که این برنامه ها را تنظیم کند. امروزه مسئله مهم ما بحران کیفیت است. از یک طرف با تراکم در کمیت روبروییم که تعدد برون دادهای پژوهشی در قالب کتاب و مقاله و طرح های پژوهشی پایان نامه و...در حوزه علوم انسانی بسیار زیاد است و با این همه کاری که انجام می شود چه مشکلی را حل شده است؟  با این تعداد مقاله و پایان نامه می خواهیم به کجا برسیم؟ اصلا  ارزش گذاری در باب این برون دادهای پژوهشی به این تربیت ما رو به هدف مشترکی می رساند؟ همه ما می دانیم در هیأت ممیزه پرونده همکاران برای بررسی می آید گویا همکاران حساب کرده‌اند ما چه کاری انجام بدهیم تا بر اساس این بند ها تبدیل وضیعت شویم و پایه و ارتقا بگیریم. تعداد استادان و دانشیاران در حال افزایش است. ارتقا مراتب باید سبب شود اتفاقات مهم بیفتد ولی دنباله این کارهای صوری که انجام می شود نتیجه ای حاصل نمی شود ولی درحوزه علوم انسانی خاصه ما با بحران کیفیت مواجه هستیم.

به هر حال قرار شده وزارت علوم بعنوان متولی آموزش عالی کشور، یک برنامه جامع پژوهشی برای حوزه علوم انسانی و هنر تدوین کند و بعد هر موسسه و پژوهشگاهی ماموریت خاص پیدا کند که درجهت انجام کار خودشان در مدت ۵ تا ۱۵ ساله آن اهداف را محقق کنند. برای این کار باید از ظرفیت های استفاده کنند ظرفیت های پژوهشی در کشور ما به نسبت ظرفیت های آموزشی بیشتر است و پژوهشگاه و موسسات پژوهشی بزرگترین ظرفیت های پژوهشی ماست که در این مسیر حرکت می کنند.

نزدیک به ۵۰۰ مجله علمی و پژوهشی داریم و بعضی از آنها فصلنامه است و هر فصلنامه ۶-۷ مقاله باید چاپ می کند در سال تعداد مقالات چاپ شده را محاسبه کنیم و ببینیم چقدر از مسائلی که ما در حوزه های علوم انسانی داریم حل کرده است؟ این موضوعی است که باید روی آن تأمل شود.

قطب های علمی از مهمترین ظرفیت هایی است که در برنامه آینده می توانند نقش مهمی بازی کنند، انجمن های علمی، پارکهای فناوری و مراکز رشد ظرفیت هایی است که در نظام آموزش عالی وجود دارند

در میان همه این ظرفیت ها، قطب های علمی نقش خیلی مهمی دارند در واقع به عنوان مراکز تحقیقی عالی که ساختار فرا دانشگاهی دارند می توانند در تحقق اهداف پژوهشی در حوزه علوم انسانی و هنر نقش ایفا کنند

قطب علمی ساختاری است برگرفته  از کشورهایی که درحوزه علم و فن آوری پیشرفته هستند با نام (Centre of Excellence) این مراکز خیلی فعال هستند تعداد آنها در دانشگاههای پیشرفته بسیار زیاد است و در امریکا ۴۰۰۰ قطب علمی است که ۲۸۰۰ قطب در حوزه  علوم انسانی است و آمار بقیه کشورها نیز همین نسبت را نشان می دهند.  

در آموزش عالی از سال ۷۶-۷۷ این مسئله بررسی شد که ما بدنبال این باشیم قطب های علمی را با وظایف و ماهیت پژوهشگاه ها و دانشگاه ها بومی سازی کنیم. مطالعاتی شروع شد و دوره اول قطب ها از سال ۷۹ آغاز کرد و سه دوره ادامه پیدا کرده است. دوره اول از ۷۹ تا پایان ۸۳ دوره دوم از ابتدای سال ۸۴ تا ۸۹ و دوره سوم از ۹۰ تا پایان ۹۴.

قطب های علمی در دوره های ۵ ساله فعالیت می کنند برای راه اندازی قطب باید دو شرط اساسی رعایت شود اول هسته علمی واجد شرایط، هسته علمی دبیرخانه قطب ها و کمسیون علمی بررسی می کنند تعدادشان ۷-۱۱ نفر است که ۳ نفر حداقل باید بیرون از موسسه یا پژوهشگاه باشد و شرط پذیرفتن و عضویت این همکاران درهسته علمی قطب  این است که انها از ماده ۳ آیین نامه ارتقا یک حد نصابی را که هر دوره دبیرخانه قطب ها تعیین می کند بدست بیاورند. در آیین نامه دوره سوم، این حد نصاب (۸۰ امتیاز) از فعالیت های ۵ ساله آخر منتهی به درخواست است.

وقتی قرار است قطبی راه اندازی شود اول موسسه درخواست می کند و اولین کار دبیرخانه بررسی صلاحیت علمی هسته قطب است شرط دوم تدوین برنامه ۵ ساله است. هر قطب علمی باید یک برنامه ۵ ساله تعریف کند که با شاخص های تعیین شده در آیین نامه قطبها هماهنگ باشد. اهداف باید در یک حوزه کاملا تخصصی تعریف شود و برنامه زمانبندی برای تحقق اهداف در یک دوره ۵ ساله تبیین شود. نقش اعضای هسته برای تحقق اهداف تشریح شود و امکانات و زیر ساخت هایی که در آن دانشگاه و مزیت های نسبی دانشگاه را تبیین کنند

در دوره اول قطب ها بیشتر فرهنگ سازی شد ( قطب ها شکل گرفت و رسمیت یافت و فضا سازی کرد)

در دوره دوم قطب ها تخصصی تر شدن و چند پله ارتقا پیدا کرد.

در دوره سوم قطب ها هم بصورت کیفی رشد کردند یعنی شورای قطبهای وزارت علوم، فقط به سراغ گزارش عملکرد قطب ها نرفتند که ببینند چند کتاب یا مقاله چاپ شده است یا برون دادهای دیگر. در این دوره قطب ها حتماً باید اثبات می‌کردند که فعالیتهای گزارش شده صرفاً به دلیل وجود قطب صورت گرفته است. یعنی اگر قطب وجود نداشت این فعالیتها نیز طبعاً وجود نمی داشتند. کار دیگر که در این دوره شد هدفمندی قطبها بود که قطبها باید مأمویت خود را طبق برنامه پنج ساله به تفکیک سال، تعریف و تعیین می کردند  

قطب ها در نظام آموزش عالی کشور یک نقش خاص و ویژه ای را ایفا می کنند. ما ۱۵۴ قطب علمی داریم که اگر هر قطب حداقل ۷ نفر عضو هیات علمی داشته باشد حدود ۱۳۰۰ نفر از اعضای هیات علمی دانشگا هها عضو هسته علمی هستند که میانگین فعالیت پژوهشی آنها از متوسط بالاتر است. قطب ها همکاران وابسته دارند یعنی فعلیت قطب محدود به هسته علمی قطب نیست، که بار علمی صرفا بر دوش هسته باشد. اگر حداقل ۱۰ نفر دستیار در نظر بگیریم هم اکنون حدود ۳۰۰۰ نفر از اعضای هیئت علمی صاحب تخصص ما با قطب ها همکاری می کنند.

قطب ها موظفند محیط پویا برای پژوهشگران جوان ایجاد کنند. ماموریت تحصیلات تکمیلی گروههای دارای قطب به قطبها واگذار شده است. قطبها بکار گروهی را تقویت می کند، و برنامه محوری را ترویج می کنند. بعد از تدوین برنامه ، هدف محوری که یکی از شاخص های فعالیت مطلوب علمی است وارد میدان می شود.

 و اختیار تام دارند در ارتباط بیرونی خود قطب های می توانند قرار داد امضا کنند و تفاهم نامه تنظیم کنند

در دانشگاههایی که قطب های علمی فعال شده در زاویای آموزش عالی نفوذ پیدا کرده اند و تأثیر گذارند. از آنجا قطبها ساختار سازمانی منحصر بفردی دارند و فرا دانشگاهی و پژوهشگاهی هستند و ارتباط مستقیم با دبیرخانه قطبهای علمی کشور دارند و مستقیماً زیر نظر وزارت علوم هستند. و در چارچوب مقررات دانشگاه ها و پژوهشگاه ها گرفتار نیستند. برای انجام فعالیتهای پژوهشی نیازی به تصویب شورای پژوهشی گروه و پژوهشکده و پژوهشگاه ندارند. اختیار تام دارند در به کار گیری افراد و ارتباطات بیرونی . یعنی می توانند خودشان راساً قرار داد و تفاهم نامه امضا کنند و کارهای مختلف انجام دهند البته هماهنگی با مدیریت دانشگاه یا پژوهشگاه ضروری است زیرا درخواست ایجاد قطب را مدیریت دانشگاه یا پژوهشگاه ارائه می کند، امّا مدیران تعهد می‌کنند که بستر لازم را برای فعالیت قطبها فراهم بکنند.

این ساختار سبب شده تا قطبها بدون اینکه درگیر تشکیلات اضافی باشند، آزادانه بتوانند به فعالیتهای پژوهشی خود بپردازند.

با توجه به این که قرار است در دانشگاه ها و پژوهشگاه ها، فعالیت های پژوهشی مأموریت گرا بشوند، به نظر می‌رسد دوره آینده فرصت خوبی است تا از این ظرفیت آموزش عالی (قطبها)  استفاده کنیم که ما را یاری می کند تا هدفمند و برنامه محور حرکت کنیم.

تعداد قطب علمی در این دوره بیشتر شده الان ۲۸ قطب در حوزه علوم انسانی و هنر است امّا اصلاً کافی نیست. البته سیاست وزارت علوم در دوره آتی این نیست که به هر قیمتی تعداد قطبها را افزایش دهد بلکه به عکس در آیین نامه که الان در حال باز نگری است معیارها سختگیرانه تر می شود. اما سهم علوم انسانی باید بیش از این باشد.

اگر پراکندگی جغرافیایی قطب ها را در داشگاههای کشور بررسی کنیم می بینیم که پراکندگی و تعداد قطبها متناسب با توان علمی دانشگاهها و پژوهشگاه نیست. در حوزه علوم انسانی و هنر دانشگاه شیراز و مشهد یک قطب دارد و دانشگاه تبریز قطب ندارد. دانشگاه تهران ۹ قطب علمی دارد اما ۵ قطب در حوزه جغرافیاست. در مدیریت و فلسفه و حقوق و جامعه شناسی و ... قطب ندارند. پژوهشگاههای بزرگ ما قطب ندارند در صورتیکه ماهیت کار قطب ها هماهنگ با پژوهشگاههاست. این امر نشان دهنده این است یا اطلاع رسانی خوب نشده یا ارتباط خوب برقرار نشده یا مدیریت پژوهشگاه در راه اندازی قطب ها کار اصلی خود را انجام نداده‌اند.

آسیب شناسی در حوزه قطب های علوم انسانی و هنر انجام شده  و به این نتیجه رسیده‌ایم که ما در دبیرخانه منفعل نباشیم و در جاهایی که فکر می کنیم ظرفیت دارند به آنها اعلام کنیم که کوشش کنند و فعالیت کنند تا قطب تشکیل دهند.

دوره سوم قطبها امسال به پایان می رسد و دوره چهارم از آغاز سال ۱۳۹۵ شروع می شود. وزارت علوم در پاییز ۱۳۹۴ برای پذیرش درخواستهای تأسیس قطب علمی فراخوان خواهد داد. یکی از جاهایی که توان خوب و امکانات و موقعیت خوبی دارد پژوهشگاه علوم انسانی است و چرا باید پژوهشگاه در حوزه علوم انسانی قطب نداشته باشد.

قطبها در رتبه بندی دانشگاه و پژوهشگاه ها نقش مؤثری دارند. من با توجه به آشنایی مختصری که با مسائل پژوهشی در حوزه علوم انسانی دارم پیش بینی می کنم که اگر دانشگاهی یا پژوهشگاهی به سمت راه اندازی قطبها حرکت نکند از بخشهای دیگر (دانشگاه ها و پژوهشگاه های دیگر) عقب می ماند.

بنابر ارزیابی ها اعلام می کنیم که پژوهشگاه توانایی دارد تا چند قطب علمی راه اندازی کند و کمک کنیم مقدمات کار انجام شود. ایجابی حرکت کنیم و منفعل نباشیم. به نظر می رسد اگر پژوهشگاه علوم انسانی بخواهد به وظایف خطیر خود عمل کند راه اندازی قطبها یکی از عوامل موثر خواهد بود.

من مدیر قطب تحقیق در متون حکمی و عرفانی دانشگاه اصفهان هستم و از مدیریت قطب به دبیرخانه راه یافتیم. این قطب کارهای زیر بنایی انجام داده و از جهت کمی و کیفی تغییرات ایجاد می کنند.

اگر نگران بار اضافی بر دوش پژوهشکده ها هستید نمی توان نفی کرد کار زحمت دارد ولی در تعارض با کارهای دیگر نیست بلکه می توانیم کار خود را جهت بدهیم و به یک هدف آنرا سوق دهیم.

راه اندازی قطب زحمت دارد اگر قطب مجوز دریافت کرد بدنبالش انتظاراتی هست که آن انتظارات باید تحقق پیدا کند اما ارزش این کار بسیار بالاست و نتیجه آن خیلی زیادتر از زحمت آن است.

قطب می تواند از افراد بازنشسته استفاده کند و از افرادی که خارج  از پژوهشگاه و پژوهشکده هستند حتی خارج از کشور.  بدینوسیله ارتباطات بین المللی آن بیشتر می شود و نیروی خارج از حوزه می گیرد.

وقتی ما قطبی ایجاد می کنیم برَند ایجاد می کند شما را می شناسند.

 بعضی از این قطب ها در خارج از کشور بالاترین سطوح تحقیق را انجام می دهند بدون اینکه یک ریال هزینه کنند به خاطر اعتبار معنویشان . برجسته ترین محققان حاضر با آنجا همکاری کنند و تحقیقشان با نام آنجا معرفی شود.

درباره بودجه قطبها باید گفت که یک ردیف اعتبار با توجه به توان مالی دولت و وزارت علوم برای قطب ها تعریف می شود که ممکن است زیاد هم نباشد . خود قطب ها به سبب امتیاز معنوی جاذبه ایجاد می کنند و با تفاهم نامه ها در آمدهای معنوی و مادی پیدا می کنند و کمک می کند اهداف قطب محقق شود. در بعضی قطب ها دیگران به سمتشان سرازیر می شوند.»