گزارش ششمین نشست نقد کتاب مدخل شعر فارسی در پژوهشکده زبان و ادبیات با همکاری انجمن علمی نقد ادبی

 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سال 1396، پس از انعقاد تفاهم نامه با انجمن علمی نقد ادبی و عقد قرار داد همکاری با این نهاد، نسبت به برگزاری سلسله نشست‏های نقد کتاب با موضوع نقد و پژوهش درزمینه ادبیات فارسی اقدام کرد. هر نشست با حضور نویسنده کتاب و دو ناقد که از سوی هیئت مدیره انجمن نقد و با مشورت رئیس پژوهشکده زبان و ادبیات انتخاب شدند، برگزار گردید. پنج نشستِ برگزار شده از ابتدای سال1396 تا اسفند ماه، به‌ترتیب شامل نقد کتاب‌های زیر بود: ا- قدسیت و ساختار: مریم صالحی نیا؛  2- واسازی متون جلال آل احمد، سوژه نهیلیسم و امر سیاسی: مجتبی گلستانی؛ 3- بوطیقای سه‏گانی و مسائل آن: علیرضا فولادی؛ 4- مبانی اسطوره‌شناسی: عباس مخبر؛ 5- یکصد منظومه عاشقانه فارسی: حسن ذوالفقاری.

یکشنبه13 اسفند ماه، کتاب مدخل شعر معاصر فارسی با حضور مؤلف، شهریار خسروی و ناقدان، حافظ موسوی و سایه اقتصادی‌نیا مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

دکتر یوسف محمدنژاد، رئیس پژوهشکده زبان و ادبیات و دکتر مریم حسینی، رئیس انجمن علمی نقد ادبی ایران توضیحی مقدماتی دربارۀ نشست ارائه کردند و جلسه با توضیحات تکمیلی دکتر زهرا حیاتی، دبیر نشست آغاز شد.

مقدمه دکتر زهرا حیاتی، دبیر نشست:

در حوزه نگاه تاریخی به شعر معاصر فارسی، تا کنون پژوهش‌هایی انجام یافته است که نمونه‌های آن در دهۀ هشتاد عبارت است از: گونه‌های نوآوری در شعر معاصر ایران: کاووس حسن‌لی(1383)؛ جریان‌های شعر معاصر فارسی: علی حسین پورچانی(1384)؛ صداهای پرشورتر: مشیت علایی(1385)؛  و چشم انداز شعر معاصر فارسی ایران: مهدی زرقانی(1387)؛ و غیره.

مدخل شعر معاصر فارسی، تألیف شهریار خسروی نیز در همین زمینه نوشته شده و به بررسی شعر معاصر ایران دربازۀ زمانی یک قرن اخیر پرداخته است. سه بخش اصلی کتاب، شامل عناوین روایت معیار شعر معاصر فارسی؛ جریان‌شناسی شعر معاصر فارسی؛ و شعر معاصر فارسی: یک مرور تاریخی، است. از این عناوین سه‏گانه برمی‌آید که ابتدا روایت معیار شعر معاصر ایران معرفی شده؛ سپس روایت جدیدی برای این شعر تعریف شده؛ و بعد، به جریان‌شناسی توصیفی و مفهومی شعر ایران پرداخته شده است. بتا به مصاحبه‌ای که پیش از این با نویسنده انجام یافته، هدف این کتاب، تهیه مدخلی مختصر و منظم به شعر فارسی معاصربوده است که تا حد امکان به همۀ جریان‌های شعری اشاره کند و در عین حال موضوع را با توجه به حجم و کارکرد مقدماتی کتاب محدود نماید.

با این مقدمه از ناقدان دعوت شد که به تحلیل کتاب بپردازند. دکتر حیاتی با قرائت شعری از حافظ موسوی به معرفی اجمالی او پرداختند:

حافظ موسوی شاعر هم‌روزگار ما و از اعضای کانون نویسندگان ایران، متولد اسفند ماه1333 است. از جمله کتاب‌های او می‌توان به این عناوین اشاره کرد: دستی به شیشه‌های مه گرفته دنیا؛ سطرهای پنهانی؛ شعرهای جمهوری؛ زن، تاریکی، کلمات؛ خرده‌ریز خاطره‌ها و شعرهای خاورمیانه؛ و غیره. موسوی به‌طور مشخص از شاعران تأثیر گذار در جریان شعر دهۀ هفتاد است که فعالیت‌های شعری کسانی مانند احمد رضا احمدی، علی‌باباچاهی، سید علی صالحی، رضا براهنی، شمس لنگرودی و دیگران را به تکامل رساندند و نامش در کنار هم گنانی مانند رسول یونان تا امروز حضور دارد.

نقد حافظ موسوی، شاعر معاصر ایرانی

با اینکه کتاب از سنت دانشگاهی برخاسته است با نقد غیر دانشگاهی پیوند دارد و این، امتیاز کتاب است؛ زیرا یکی از آسیب‌های جدی نقد ادبی،گسست دانشگاه و جامعه است. اگر دانشگاه بتواند مفهوم‌سازی کند، این مسئله حل می‌شود. امتیاز دیگر کتاب، غنی و بسنده بودن منابع کتاب است. دشواری کتاب، آغاز رویکرد مفهومی است. جدولی که در پایان کتاب ترسیم شده، قطعیت ندارد. نسبت همه جریان‌های شعری این کتاب با محوریت نیما سنجیده شده است. نویسنده محترم می‌تواند به دسته‌بندی‌های دیگری که در این زمینه صورت گرفته، توجه کند. برای مثال سپانلو در دسته‌بندی خود نیما را محور قرار نداده و او را در کنار تجدد خواهان گذاشته است. به هر روی رویکرد مفهوم‏‌گرایی کتاب هم از نکات قابل توجه آن است. نکته دیگر این است که روایت تاریخی و ادبی به موازات هم پیش‏نرفته‌اند. مؤلف اتفاقاً از بخش سیاسی عبور و بیشتر بر وجه ادبی تأکید کرده است. زاویه دید بیرونی که اختیار شده، می‏توانست به تحلیل‌های سیاسی کمک کند. همان‌طور که اگر ادبیات را برابر یک رویکرد سیاسی بدانیم، راه به‌جایی نمی‌برد، لازم است گاهی در تحلیل متن به بافت‌های اجتماعی و سیاسی توجه کنیم و این مسئله در کناب مغفول مانده است. مسئله دیگر این است که خسروی به تقابل روایت و معیار با روایت‌های جعلی قبلی اشاره می‌کند و این نکته جدیدی است که طرح می شود. دیگر اینکه، نویسنده به جریان ساده نویسی توجه کرده است؛ و می‌توان گفت پیچیده نویسی از نیما متأثر است و ساده نویسی، دستاورد عبور از نیماست. در پایان باید اشاره کرد که مقایسه خوبی بین شاعران متعهد و دیگران انجام نپذیرفته؛ اگر چه که باید در دسته‌بندی‌ها تجدید نظر کرد.

پس از نقد حافظ موسوی، دبیر جلسه ناقد دوم، خانم سایه اقتصادی‌نیا را به اختصار معرفی کردند.

اقتصادی نیا متولد سال 1354 و مؤلف مقاله‌هایی با عناوین زیر است: وقت شعر ( جهان کودک)؛ کشاندن شاعر از فرش تا عرش (جهان کودک)؛ بازیابی ظرفیت‌های نقد ادبی سنتی (نقد ادبی)؛ تصویری بهنگام و حقیقی از کار شاعر (جهان کودک)؛ مدخل شعر معاصر (جهان کودک)؛ مروری بر کارنامه شعر قیصر امین‌پور (نامه فرهنگستان)؛ شعر نو فارسی (کتاب ماه ادبیات)؛ و غیره. کتاب هم شاعر، هم شعر؛ تأملاتی درباب شعر و شاعران معاصر هم تألیف سایه اقتصادی نیاست که بر مبنای دو رویکرد و در دو بخش شکل یافته است. در بخش اول، سیمای عمومی برخی شاعران، بن مایه‌های فکری و کنش‌های اجتماعی آنان بررسی شده؛ و در بخش دوم با رویکردی جزء نگرانه به نقد برخی از مشهورترین قطعه‎‌های شعر نو فارسی پرداخته شده است. دستاوردها نهایی پژوهش این است که: فرایند تکوینی در شعر نو فارسی، باید از امتزاج و هم‌زیستی هر دو رویکرد تغذیه شود.

نقد سایه اقتصادی نیا، پژوهشگر ادبی

با توجه به اینکه جلسه با همکاری انجمن علمی نقد ادبی برگزار می‌شود باید آن را به فال نیک گرفت. البته همانطور که باید حصر نقد دانشگاهی شکسته شود، نمایندگان نقد غیر دانشگاهی هم باید به دانشگاه اعتماد کنند. اما در خصوص مدخل شعر معاصر فارسی باید گفت در این کتاب روایت ادبی در پیوند با تاریخ ارائه شده و این تفاوت کتاب با پژوهش‌های مشابه است؛ زیرا کتاب‌های مشابهِ معمول با روایت تاریخی آغاز شده‌اند و این دو بخش پیوند مناسبی ندارند. اما تعریف مفاهیم در بخش‌های مختلف کتاب حشر است. از دیدگاه ویراستاری نیز نکاتی قابل طرح است؛ برای مثال روش تنظیم داده‌ها در بخش کلیات می‌توانست بهتر تنظیم شود؛ شیوه ارجاع‏دهی نیز نرم نیست و ظاهراً مقصود نویسنده این است که حضور خود را در نقل به مضمون‌ها نشان دهد و این، کار مخاطب را دشوار کرده است. در مجموع، کتاب طبقه‌بندی جدیدی به‌دست داده است که البته نمی‌تواند به عنوان معیار در نظر گرفته‌شود. نکته دیگر این است که حق و فضل تقدم ناقدان قبل نادیده گرفته شده است. به‌طور خلاصه، حرف خسروی این است که در برابر هر جریان فکری، سیاسی یک جریان شعری داریم.

قابل ذکر است که در این جلسه استاد سمعیی نیز حضور داشتند و در خصوص مفاهیمی چون جهان بینی، ایدئولوژی و نقد تاریخی نکات کوتاهی فرمودند.