گزارش هفتمین جلسه نقد کتاب یکصد منظومه عاشقانه فارسی
پژوهشکده زبان و ادبیاتِ با مشارکت انجمن علمی نقد ادبی پنجمین جلسه نقد کتاب را روز یکشنبه 15بهمن ماه 1396، برگزار کرد. در این جلسه جلسه کتاب یکصد منظومه عاشقانه فارسی با حضور مؤلف، دکتر حسن ذوالفقاری و ناقدان، دکتر محمد جعفری قنواتی و دکتر زهرا حیاتی، مور نقد و بررسی قرار گرفت.
دکتر یوسف محمدنژاد، رئیس پژوهشکده زبان و ادبیات به عنوان دبیر نشست، مؤلف و ناقدان کتاب را معرفی کرد و سپس دکتر ذوالفقاری به توضیح مقدماتی درباره شکلگیری کتاب پرداخت.
دکتر ذوالفقاری در ابتدای سخنان خود گفت: «از دهه شصت شمسی تا سال1374 مقالاتی پیرامون نسخههای خطی منظومههای عاشقانه در مجله کیهان اندیشه منتشر میشد که تألیف و انتشار آن بعدها در مجلات ادبیات داستانی حوزه هنری تا سال 1390 ادامه یافت. این فعالیتها، ایده گردآوری منظومههای عاشقانه فارسی در یک کتاب فرهنگواره شد. منظومههایی که در این کتاب گردآوری شد، بهظاهر صد نسخه است؛ اما با نظیرههای آن، ششصد اثر است که کمتر از ده درصد آن در دانشنامه ها مدخل شده است. خواندن نظیرهها، تلخیص آنها و انطباق با منظومه اصلی، فعالیت گستردهای بود و گروه پژوهشگران بهتدریج کامل شدند.»
وی در ادامه گفت: «نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، پیوند منظومه های عاشقانه فارسی با ادبیات عامیانه است. بیشتر منظومهها اصلا در شمار ادبیات عامیانه هستند؛ حتی برخی منظومه های کلاسیک، مانند ورقه و گلشاه را خوانندگان محلی تحت عنوان نقل آواز میخوانند و شاعران برجسته، تنها به ارتقای زبانی آن پرداخته اند.
دکتر ذوالفقاری در پایان اظهار کرد: «دست کم به هشتصد منبع رجوع شده و بیشتر آنها آخرین منابع هستند. خلاصه هایی که برای هر منظومه تنظیم شده، خلاصه نویسی صرف نیست و تلاش شده است در خواننده، انگیزه مطالعه ایجاد کند. بسیاری از نسخه ها نیز دیده شده اند که هنوز فهرست نشده اند.»
در ادامه جلسه دکتر محمد جعفری قنواتی به عنوان یکی از ناقدان این نشست، به نقد و بررسی اثر پرداخت.
وی گفت: «از نکات با ارزشی که درباره یکصد منظومه عاشقانه می توان گفت، موارد زیر در اولویت قرار دارند: اهمیت پژوهشی کتاب؛ استفاده درست از همه منابع ذکر شده در پایان اثر؛ مطالعه نسخه ها که بهتنهایی یک طرح بزرگ است؛ ارائه یک مقدمه جامع و بهیژه بررسی تاریخی منظومهها، توضیح درباره مفاهیم مرتبط با پژوهش، مانند اقتباس و تقلید؛ و غیره. اما در نقد آسیب شناسانه کتاب میتوان گفت، وقتی از منظومه های عاشقانه بحث میشود باید بر دو قید ایرانی و فارسی متمرکز شد؛ زیرا تعدادی از منظومه های هندی هستند که از اساس با افسانه های ایرانی تفاوت دارند. درصورتی می توان مجموعه حاضر را به طور کامل حذف کرد که دسته بندی شود. خویشکاری های داستانهای عاشقانه فارسی منحصر به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی است؛ 1-نوع عاشق شدن؛ 2-فعال بودن هردو شخصیت عاشق و معشوق؛ 3- کهن الگوی سفر و تکامل شخصیتها؛ 4-شکلگیری عشق با هدف ازدواج؛ 5-پایانبندی روایت با ازدواج؛ و تأکید بر استمرار نسل؛ 6-پایان خوش بیشتر داستانها؛ 7-نمونه های نادر پایانبندی ناخوش با این طرح که هردو شخصیت عاشق و معشوق به مرگ می رسند.»
وی گفت: «بهتر بود به جای عاشقانه های فارسی، عاشقانه های ایرانی کار میشد. حتی طرح داستانهای مرتبط با قومیت ها با داستانهای عاشقانه ایرانی تفاوت دارد. نکته دیگر اینکه: بعضی از منظومه ها تم عشق ندارند و همه اجزای داستان حول این محور نیستند. در نتیجه بعضی از منظومه های به معنای اخص کلمه، عاشقانه نیستند؛ مانند هفت پیکر.»
دکتر قنواتی در پایان به این مطلب هم اشاره کرد: «حجم مطالب به درستی توزیع نشده و تناسب و تعادل آنها رعایت نگردیده است. درمجموع حذف مطالب غیر ضرور به ارتقای اثر کمک می کند.»
پس از نقد دکتر جعفری قنواتی، دکتر زهرا حیاتی به عنوان ناقد دوم، با قرائت ابیاتی از منظومه خسرو و شیرین نظامی درباره عشق، به بررسی ویژگی های کتاب پرداخت.
دکتر حیاتی دو نکته در گردآوری یکصد منظومه عاشقانه فارسی مطرح کرد: 1-شیوه پژوهش درباره منظومه های عاشقانه فارسی و 2-شیوه فرهنگ نویسی.
وی گفت: «تا پایان دهه هشتاد شمسی، تنها اثری که در این زمینه وجود داشت، کتاب هفتادسال عاشقانه، تحلیلی از ذهنیت غنایی معاصر و گزینه دویست شاعر، نوشته محمد مختاری (1378) بود. اما در دهه هشتاد دکتر ذوالفقاری منظومه های حسن و دل، خورشید و مهپاره، معشوق بنارس، لیلی و مجنون، هشت بهشت، وامق و عذرا، بدیع الزمان نامه و بهرام و گلاندامنامه را تصحیح کردند. این تصحیحها که با پژوهش و تحقیق همراه است، شاهدی بر پایههای مستحکم فرهنگ واره یکصد منظومه عاشقانه فارسی است. در ظاهر و باطن یکصد منظومه عاشقانه فارسی، مجموعهای از جاذبه ها وجود دارد؛ نخست اینکه منظومه های عاشقانه ذیل شعر غنایی تعریف میشوند که پایدارترین نوع شعر در ادبیات جهان است و احساسات ناب انسانی انگیزه اصلی سرایش است که در هر زمان و هر مکانی حضور قاطع دارد. دیگر اینکه از میان عواطف، عشق برگزیده شده است که انبوه مخاطبان را جذب میکند و این شعر مبتنی بر عشق در قالب داستان و روایت بیان میشود و در ژرفساخت خود، به افسانه های عاشقانه محلی نزدیک است که بر جنبههای سرگرمی آن میافزاید. در کنار این ویژگیها، همه انواع ادبی در منظومه عاشقانه گردهم می آیند و شاعر افزون بر داستانسرایی و خلق لحظات عاشقانه، در آوردن پند و اندرز یا رزم و جنگاوری هم خودنمایی میکند. این ویژگی های افسون کننده وقتی با فرهنگ نویسی گره میخوردند مخاطب بیشتری جلب می کنند؛ زیرا فرهنگ، در سرشت خود کاربردیترین کتاب است و میزان کاربران آن بسیارند. بنابراین، عنوان کتاب، نشانهای است که بر جایگاه ویژه اثر در حوزه پژوهش های ادبی دلالت دارد.»
حیاتی اظهار کرد: «با گذر از عنوان کتاب، میتوان فهرست و مقدمه کتاب را به عنوان نشانه دیگری واکاوی کرد؛ نشان های که در صورت، حجم مورد مطالعه و در محتوا، حجم شیوه مطالعه را را نشان میدهد. منظور از حجم مورد مطالعه این است که فهرست مطالب نشاندهنده موارد زیر است: بازه زمانی هزار سال منظومه از قرن چهارم تا چهاردهم؛ گستره جغرافیایی زبان فارسی از ایران تا شبه قاره هند و پاکستان، تعدد منظومه ها از منظومه های اصلی تا نظیرهها و غیره. منظور از حجم شیوه مطالعه این است که تحلیل محتوایی ساختار مدخل ها نشاندهنده این ویژگیهاست: ارائه خلاصه داستان؛ ارائه نمونه اشعار؛ معرفی منظومه و سراینده؛ تبیین ارزشهای سبکی؛ مقایسه نظیره ها با اصل داستان؛ و غیره.»
وی در پایان تأکید کرد: «دوگانه کمیت و کیفیت نخستین پرسشِ منتقدان کتاب است. اما با توجه به پیشینه فعالیتهای نویسنده در امر فرهنگ نویسی این فرض را با رویکرد برونمتنی تقویت می کند که فراوانی تجربه گردآوری و نگارش فرهنگ و فرهنگواره میتواند قاعده را استثنا کند و با نگاه اجمالی به محتوا این باور تأیید میشود. درمجموع بهنظر می رسد دربرخی مدخل ها آخرین منابع دیده نشده و اگر تنظیم الفبایی با تنظیم محتوایی همراه با دسته بندی جایگزین شود، اثر ارتقا می یابد.»
نظر شما :