گزارش نشست «همه پرسی استقلال و روند استقلال کردستان عراق»

    نشست علمی پژوهشکده نظریه پردازی سیاسی و روابط بین الملل با عنوان « همه پرسی استقلال و روند استقلال کردستان عراق»، با سخنرانی دکتر علی اکبر اسدی و عباس نوریان در تاریخ بیست و یکم شهریور ماه برگزار گردید.

برنامه ریزی رهبران اقلیم کردستان عراق برای برگزاری همه پرسی استقلال درسوم مهر ماه برابر با 25 سپتامبر 2017 و واکنشهای معطوف به آن نشانگر اهمیت این موضوع در عرصه منطقه ای و در مجاورت جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران است. هر چند اقدام عملی کردها برای انجام همه پرسی در سه استان اقلیم کردی و عمده مناطق مورد مناقشه می تواند نقطه عطف مهمی در روند استقلال کردستان عراق باشد، اما پیشینه تلاش کردها برای استقلال به دهه های گذشته بر می­گردد. کردها از زمان فروپاشی امپراتوری عثمانی خواستار ایجاد کشوری مستقل بودند و تاریخی پرتنش با بغداد را تجربه کرده اند. اما نقطه اصلی آغاز روند استقلال کردستان عراق به ابتدای دهه 1990 باز می گردد. در این زمان کردها توانستند با بهره گیری از ضعف دولت عراق در نتیجه جنگ کویت و فشارها و تحریمهای بین المللی و همچنین حمایتهای امریکا به تدریج به ایجاد منطقه خودمختار در شمال عراق مبادرت نمایند. سقوط حکومت صدام و تدوین قانون اساسی جدید باعث شد تا به کردهای عراق در قالب فدرالیسم اختیارات بالایی اعطا شود. اما به رغم اعطای اختیارات گسترده و بهره گیری کردها از امتیازات جدی، روابط اربیل با بغداد همواره با تنشهایی همراه بوده است و رهبران کرد در موارد متعدد به جدایی از عراق تهدید کرده اند.

ظهور داعش و تسلط آن بر بخشهای بزرگی از عراق به خصوص موصل به عنوان دومین شهر بزرگ این کشور باعث شد تا روند استقلال کردی و ادعاها و طرحهای رهبران کرد وارد مرحله جدید و متفاوتی شود. این تحول باعث شد تا کردها بر بیش از 90 درصد مناطق مورد مناقشه تسلط یافته و  رهبران کرد با تاکید بر ناکارآمدی نظامی و سیاسی دولت مرکزی، از عراق قبل از موصل و عراق بعد از موصل سخن بگویند. با این حال تهدیدات ناشی از داعش برای کردهای عراق که از جمله در حضور داعش در نزدیکی اربیل تجلی یافت باعث شد تا رهبران کرد برای دو سال کمتر از استقلال و جدایی یکجانبه سخن بگویند و بر جدایی در توافق با بغداد تاکید نمایند. اما در نهایت با تضعیف داعش و مهیا شدن نسبی شرایط، رهبران کرد عراق به رهبری مسعود بارزانی و به رغم عدم مشارکت جنبش تغییر و جماعت اسلامی برای اولین بار تاریخ مشخصی(سوم مهر ماه/25سپتامبر2017) را برای برگزاری همه پرسی اعلام کردند. هر چند دولتهای غربی از جمله امریکا و اتحادیه اروپا، ایران و ترکیه و دولت مرکزی عراق با همه پرسی اعلام مخالفت کرده اند، اما این مخالفتها هنوز به ممانعت عملی تبدیل نشده است و رهبران کرد در حال پیشبرد برنامه های خود برای انجام همه پرسی هستند.

برگزاری همه پرسی استقلال در مناطق کردی عراق لزوما به معنای اعلام استقلال نیست و تنها مرحله ای اساسی در این روند است. با این حال صرف برگزاری همه پرسی که به احتمال زیاد با نتیجه مثبت همراه خواهد شد می تواند پیامدهای مختلفی برای عراق و محیط خارجی آن در پی داشته باشد. برای بررسی این پیامدها می توان به سطوح مختلفی از جمله کردستان عراق، داخل عراق، محیط منطقه ای و محیط بین المللی اشاره کرد.

در سطح کردستان عراق برگزاری همه پرسی و تائید آن باعث ورود کردها به مرحله جدیدی خواهد شد و آنها تلاش خواهند کرد تا به کسب موافقت بغداد و بازیگران منطقه ای و بین المللی برای اعلام استقلال بپردازند. ضمن اینکه حل و فصل اختلافات و ترمیم شکافهای بین جریانهای سیاسی، یکپارچه کردن ارتش و نیروهای امنیتی و بهبود شرایط اقتصادی از مهمترین اقداماتی است که کردها باید به آنها بپردازند. با این حال با توجه به مخالفتهای جدی منطقه ای و بین المللی و احتمال تشدید فشارها بر روی کردها رهبران کرد با چالشهای بسیاری روبرو خواهند شد و این موضوع می تواند روند استقلال کردی را بسیار کند کرده و یا حتی متوقف نماید. مهمترین موضوع برای کردها ترسیم مرزهای کردی و حل و فصل مناطق مورد مناقشه است که به خصوص در مورد کرکوک تنش زا بوده و می تواند باعث درگیریهای نظامی شود.

در سطح عراق همه پرسی استقلال باعث تضعیف موقعیت مقامات و رهبران کرد عراق در بغداد و تشدید شکاف کردی- عربی در قدرت مر کزی می شود. این مساله با عدم پذیرش نتایج همه پرسی از سوی دولت مرکزی و اصرار عربها بر حفظ مناطق مورد مناقشه همراه خواهد بود. لذا تشدید شکافهای سیاسی می تواند با بحرانهای امنیتی مربوط به مناطق مورد مناقشه همراه شده و عراق را وارد مرحله جدیدی از بی ثباتی نماید. با این حال این وضعیت نمی تواند تماما به نفع نزدیکی شیعی- سنی در عراق ختم شود. کردها تا کنون به عنوان عامل توازن بخش در عرصه سیاسی عراق بوده اند اما خروج آنها می تواند به رغم برخی انتظارات به گسترش رقابتها و تنشهای شیعی- سنی منجر شده و روند سیاسی عراق را با مشکلات بیشتری همراه کند.

در سطح منطقه ای برگزاری همه پرسی و سرعت گرفتن روند استقلال کردستان می تواند به مفهوم تزلزل مرزهای سایکس پیکو در منطقه بوده و به آغاز دوره طولانی از بی ثباتی و ناامنی در منطقه بیانجامد. لذا تقویت هویتهای قومی در نتیجه استقلال احتمالی کردها می تواند هویتهای ملی را تضعیف نموده و شکافها و رقابتها در منطقه را تشدید نماید. مهمترین این تاثیرات بر کشورهای دارای اقوام کرد یعنی ترکیه، سوریه و ایران خواهد بود. ضمن اینکه این تحول می­تواند باعث دگرگونی در ائتلافهای منطقه و تغییر موازنه قدرت منطقه ای گردد. بر این اساس همکاری و هماهنگی منطقه ای جدی برای ممانعت از استقلال کردی به یکی از اولویتهای اصلی دولتهای منطقه تبدیل خواهد شد.

در سطح بین المللی نسبت به  تبعات استقلال کردی برای امنیت و ثبات منطقه ای نگرانیهای جدی وجود دارد و این نگرش باعث مخالفت عمده قدرتهای بزرگ با استقلال کردهای عراق شده است. با این حال با توجه به اثرگذاری جدی بازیگران بین المللی بر این روند و برخی ابهامات موجود، نوع رویکرد و اراده بازیگران بین المللی به عنوان عدم قطعیت اصلی است که در شکل گیری یا عدم شکل گیری دولت کردی در عراق اثرگذاری جدی خواهد داشت. ضمن اینکه کنفدرالیسم می تواند به عنوان گزینه ای میانی بین تداوم فدرال کردی و استقلال مطرح و تقویت شود.