گزارش نشست معرفی و رونمایی کتاب مجموعه مقالات همایش بین‌المللی سلجوقیان
نشست رونمایی از کتاب مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی فرهنگ و تمدن ایران در دوره سلجوقی به همت پژوهشکده علوم تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و انجمن ایرانی تاریخ در مورخه شنبه 24 تیرماه 96 در سالن حکمت پژوهشگاه علوم انسانی و با حضور دکتر محمدتقی امامی خویی، دکتر اللهیار خلعتبری، دکتر شهرام یوسفی فر، دکتر اسماعیل حسن‌زاده و دکتر نیره دلیر برگزار شد.
در ابتدای نشست دکتر محمدتقی امامی خویی استاد پیشکسوت تاریخ به بیان چکیده‌ای از ارزش و اهمیت سلجوقیان در تاریخ ایران پرداختند. ایشان دوره سلجوقی را دوره خاصی بیان کردند که دریایی از مطالعات را لازم دارد و تاکنون این بررسی به‌اندازه اهمیت این دوره انجام‌نشده است و مطالعات انجام‌شده نیز تا حدی مغرضانه بوده‌اند. ایشان به نکته‌ها و فاکتورهای جدیدی که با سلجوقیان وارد تاریخ ایران شده است پرداختند. به باور دکتر خویی همه اتفاقاتی که ما حتی تا دوره پهلوی با آن دست‌به‌گریبان بوده‌ایم در دوره سلجوقی ریشه‌دارد. سلجوقیان درواقع اولین حکومت ترکی بودند که قلمرو وسیعی از آسیای میانه تا مدیترانه را در اختیار خود گرفتند و قراخانیان و غزنویان قبل از آنها این توان و ظرفیت را نداشتند. خلافت در آن دوره تنها به بغداد محدود می‌شد و ایران سراسر حکومت محلی بود.
سلجوقیان اقتدار و یکپارچگی را به همراه آوردند و به دنبال آن اقتصاد و تجارت رونق گرفت. بعد از اسلام ما چنین حکومتی نداشتیم. هرچند به باور برخی آنها اندیشه ورزی را محدود کردند. این امر اگرچه تا حدی در ایران اتفاق افتاد اما در آناتولی با رواج اندیشه‌های مختلف روبرو هستیم و فضای فکری باز شد. حکومت خاندانی ویژگی دیگر آنان بود. ایجاد حکومت اتابکی، گسترش اقطاع‌داری، آوردن ایلات و باز شدن دروازه دنیای اسلام به روی قبایل ترک که تا دوره پهلوی همه حکومت‌های ایران ایلاتی و بیشر ترک هستند و به‌ویژه قبایل اغز. وقتی ایران پر شد به آناتولی رفتند.
به باور دکتر خویی ایلات فکر باز و طریقت را می‌پذیرد و نه شریعت را. ایلات طریقتی هستند و از ایران رفتند و طریقت‌ها در آناتولی پا گرفتند. بکتاشی و وفایی و حروفی و مولوی همه به آناتولی رفتند و میدان فکری همه طریقت‌ها آنجاست. بافت قبیله‌ای و طریقتی است و تجارت و اقتصاد نیز در رونق است. عثمانی هم بر باقیمانده این بستر رویید و اول کار از همه طریقت‌ها بهره گرفت و سپس به سمت شریعت روی آورد. تا قرن نوزدهم عثمانیان از فرهنگ سلجوقی تغذیه می‌کند که آن نیز تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و اسلامی است. به باور ایشان نقش طریقت‌ها اگر در گسترش اسلام 95 درصد باشد نقش شریعت 5 درصد است.
پس از دکتر امامی دکتر خلعتبری استاد پیش کسوت تاریخ دوره میانه ابتدا جای خالی دست‌اندرکاران انجمن ایرانی تاریخ ازجمله دکتر ولوی را پاس داشتند و دو کتاب که نتیجه همایش‌های سلجوقی در سال‌های گذشته است را پربار توصیف کردند و ابراز خوشحالی کردند که برعکس بسیاری از سمینارها مقالات این همایش به مرحله چاپ رسیده است. به باور ایشان سلجوقیان قصد تشکیل حکومت را نداشتند و هدف اولیه آنان استفاده از مراتع بود اما شانس‌هایی آوردند و شرایطی فراهم شد که آنان به سمت تشکیل حکومت رفتند. اینان از بی‌کفایتی غزنویان و همچنین ضعف خلافت استفاده کردند و این هوش را داشتند که دیوانسالاری ریشه‌دار ایرانی را به خدمت بگیرند. راه فرهنگ ایرانی را عمیدالملک برای سلجوقیان باز کرد و خواجه نظام الملک سوار این رکاب شد و نقش فرهنگ ایرانی بسیار در دوره سلجوقیان اهمیت دارد. از روی اسب می‌شود دنیا را گرفت ولی نمی‌شود اداره کرد. بدون دیوانسالاری ایرانی این عظمت سلجوقی به وجود نمی امد. به باور ایشان تعصبات مذهبی و وزیر کشی از نکات منفی دوره سلجوقی بود.
پس از ایشان دکتر اسماعیل حسن‌زاده دبیر علمی همایش سلجوقیان به بیان نکته نظرات خود پرداختند. ایشان سعی کردند گزارشی از همایش ارائه دهند. ابتدا از مسئولان گذشته و حال پژوهشگاه علوم انسانی که زمینه چاپ کتاب را فراهم آوردند تشکر کردند. ایشان چاپ کتاب 1200 صفحه‌ای با هزینه‌ای زیاد از همایش را، نکته قوتی دانستند که در بسیاری از همایش‌ها این اتفاق متأسفانه نمی‌افتد. به باور ایشان سلجوقیان هم در دوره خود و هم در دوره‌های بعد مؤثر بودند. دیوانسالاری و اقطاع تا پایان قاجاریه پابرجا بود. به باور ایشان ما شاید گرفتار ایدئولوژی ملی‌گرایی پارسی باشیم و به‌نوعی به سلسله‌های ترک کم‌التفات باشیم. سلجوقیان رابطه ایدئولوژیک با امروز ما ندارند درنتیجه کار روی آنها اهمیت پیدا می‌کند. به نظر دکتر حسن زاده مهم‌تر از همایش برگزار کردن چاپ این آثار است. استادان برجسته و متخصص متأسفانه در همایش‌ها چندان استقبال نمی‌کنند. ولی اینکه چرا موضوع این همایش مطرح شد احساس خلع ایشان بود که در سفری به آنکارا و ادعای ترک بودن ایوبیان مطرح شد. این نیاز به پژوهش درباره سلجوقیان را ایجاب می‌کند و قرائت ایرانی سلجوقیان باید مدنظر قرار بگیرد. به باور ایشان ما هنوز درون مرزهای خود حرف می‌زنیم و باید گام فراتر بگذاریم.
در ادامه نشست دکتر یوسفی فر به بیان دیدگاه‌ها و جمع‌بندی بحث پرداختند. ایشان بر این نکته تأکید کردند که سامان‌دهی مقالات و اصلاح و قابل‌چاپ کردن آنها بسیار کار دشوار و وقت‌گیری است. ایشان دوره سلجوقی را دوره‌ای دانستند که با تمام پوست و گوشت و استخوانمان تأثیر و استمرار آن را در تاریخ ایران احساس کنیم. تغییرات اجتماعی آن دوره چیزی شبیه به تغییرات اجتماعی دوره کنونی ماست. مباحث مربوط به قدرت سیاسی، تقسیمات کشوری و مهاجرت‌ها و بحث‌های هویتی، گسترش نظامی‌گری از مباحث تأثیرگذار این دوره است؛ اما مشتری دوره سلجوقیان بسیار کم است و تعداد کسانی که جذب این دوره می‌شوند کم است. این دوره با سهول اطلاعات روبرو نیستیم و همه مناسبات اجتماعی در حال تغییر است و مورخی نداریم که این تغییر را به تصویر کشیده باشد. این حکومت از ماوراءالنهر تا شام گسترده شده و تخصص بین‌المللی نیاز دارد برای فهمیدن این‌همه اقوام و تغییرات. جابه‌جایی‌های قومی در این دوره حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی را گسترش می‌دهند و تا به امروز ادامه داشته‌اند. نمی‌شود تاریخ سلجوقیان را بدون آناتولی و شام مطالعه کرد به دلیل گستردگی موضوع. کار در این دوره به دلیل این گستردگی دشواری‌های زیادی ایجاد می‌کند. به باور ایشان منتشر کردن کارها پایان راه نیست و هدف دیگر بهره‌برداری از این مقالات و آثار است. مهندسی معکوس و نشان دادن نقاط قوت و ضعف لازم است. ایشان ابراز امیدواری کردند در نشست بعدی این مهندسی معکوس و قضاوت کارها انجام پذیرد.
در پایان مراسم دکتر نیره دلیر دبیر نشست و مسئول گردآوری مجموعه مقالات، با تشکر از اساتید و حاضران به تلاش بیش از دو سال برای هر چه بهتر ارائه شدن کار اشاره کردند، و از آقای زعفرانچی مسئول انتشارات پژوهشگاه بابت زحمات و پیگیری هایشان در این مدت سپاسگزاری نمودند. ایشان سازماندهی تصاویر و جداول زیاد و 1200 صفحه مطلب را واقعاً کار سختی دانستند و دلیل دیر آماده شدن را همین ریزبینی‌ها و دقت‌ها دانستند. به گفته وی بسیاری از مقالات این اثر که داوری‌های سختگیرانه‌ای در شورای همایش داشته‌اند، در حد مقالات پژوهشی نگاشته شده که برخی از آنها نیز در مجله علمی - پژوهشی به چاپ رسیده‌اند. از این‌رو، ایشان این مجموعه مقالات را نخستین کار علمی مدون گروهی در حوزه مطالعاتی سلجوقیان دانستند که اثر مهمی در این حوزه محسوب شده و میتوان آن را سرآغاز بسیاری از مطالعات پژوهشی در حوزه سلجوقیان دانست.
وی در ادامه به عنوان سخنرانی پایان این نشست درباره تراجم نگاری دوره سلجوقیان صحبت کردند که برخلاف تاریخ نگاری این دوره از غنای خوبی برخوردار است و این امر خود نشان از تلاش دانشمندان این دوره در عرصه علوم و توجه به احوال آنان است. وی با توجه به پژوهش اخیرشان که مشترک با دانشجو صورت گرفته است اشاره کردند طبق آمار به دست آمده از منابع تراجم نگاری و سایر منابع، برخلاف تصور رایج در باره رکود دوره سلجوقی شاهد سیر صعودی تعداد دانشمندان عرصه علوم عقلی در این دوره هستیم که متاسفانه در میان محققان امروز مغفول مانده است و یکی از دلایل آن را میتوان عدم توجه به منابع تراجم نگاری دانست. ایشان در ادامه در این دوره با تراجم نگاری‌های بسیار قوی روبرو هستیم که شرح احوال دانشمندان بسیاری از عرصه های علوم نقلی و عقلی را معرفی می‌کنند. برخلاف آن چیزی که اکنون در میان محققان تاریخ به رکود عقلی در این دوره تعبیر می‌شود حداقل از نظر کمیت، درصد عالمان علوم عقلی از سیر صعودی برخوردار است این امر از زوایای متعدد قابل تامل است. از سوی میتوان گفت هرچقدر تمرکز سیاسی کمتر می‌شود عالمان رو به فزونی گذاشته‌اند، و از سوی دیگر این کمیت بمعنای کیفیت بالاتر محسوب نمی‌شود و این پرسش را محققان عرصه های علوم تجربی باید پاسخ دهند که کیفیت این علوم به چه میزان تنزل یا ترقی پیدا کرده است. وی در ادامه با اشاره به شکل‌گیری گروه‌های تندروی مذهبی و اینکه سلجوقیان نیز در تاریخ از جانب بسیاری به تعصب مذهبی متهم شده‌اند، میزان قرابت و نزدیکی یا فاصله و تفاوت این جریانات را برای درک بهتر بنیان‌های مورد ادعای این گروه‌ها تندرو در قیاس با مدل‌های تاریخی گذشته مؤثر دانستند.
تهیه و تنظیم: بهرام آقامحمدی
دانشجوی دکتری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعاات فرهنگی
نظر شما :