دکتر ملائی توانی در گفتگو با ایرنا:طرح کشف حجاب رضاخان عامل کاهش حضور زنان در جامعه شد
تهران- ایرنا- «علیرضا ملائی توانی» در گفت وگوی تفصیلی با ایرنا با تاکید بر اینکه طرح کشف حجاب سبب کاهش حضور زنان ایرانی در جامعه شد و این امر بر روی اقتصاد کشور تاثیر نامطلوبی گذاشت، گفت: این اقدام سبب ایجاد گسست بزرگی در سیر طبیعی تحقق مطالبه های زنان بود و آن را به چالشی عمومی تبدیل کرد زیرا این رویداد نوعی مداخله در زندگی خصوصی افراد به شمار می رفت.
مقوله پوشش و حجاب برای ایرانیان همیشه از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است و آنان همواره به این مهم نگاهی احترام آمیز داشته اند. این موضوع را می توان به خوبی در آثار برجای مانده از گذشته مشاهده کرد اما در برهه هایی از تاریخ حجاب و پوشش، دستمایه برخی از سردمداران قدرت برای دستیابی به هدف های سیاسی آنان شد و بدین گونه اعتراض ها و مقاومت های مردمی را به دنبال داشت.
یکی از این دست اتفاق ها در دوره حکومت رضاخان به وقوع پیوست. وی که پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هجری خورشیدی با پشتیبانی بیگانگان روی کار آمد، تلاش کرد تا فرهنگ غربی را جایگزین ارزش های اسلامی- ایرانی کند و کشف حجاب یکی از برجسته ترین اقدام ها در این زمینه محسوب می شود.
تجددگرایی در آن زمان با بهرهگیری از الگوهای اروپایی، مهمترین محور پیشرفت اجتماعی به شمار می رفت. بنابراین انتخاب نوع زندگی اروپایی که از دوره قاجار آغاز شده بود در حکومت پهلوی بهصورت یک دستورالعمل حکومتی با هدف ایجاد تغییر در زندگی برای ایرانیان اجرایی شد. اندیشه کشف حجاب به منظور توسعه فرهنگی از هنگامی در ذهن رضاخان نقش بست که وی سفری به ترکیه داشت.
قانون متحدالشکل ساختن البسه در راستای آماده سازی بسترهای اجرای فرمان کشف حجاب در ۶ دی ۱۳۰۷ هجری خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی درآمد که بر پایه آن، پوشیدن کت و شلوار و استفاده از کراوات و کلاه فرنگی برای مردان الزامی شد. رضاخان که به دنبال تغییرهای گسترده تری به منظور دستیابی به فرهنگ غرب بود در بهمن ۱۳۱۳ خورشیدی در مراسم گشایش دانشگاه تهران دستور داد محصلان زن بدون حجاب به تحصیل مشغول شوند اما این اقدام، واکنش ها و اعتراض های گسترده ای را از طرف مردم و روحانیان در پی داشت و سرکوب قیام مسجد گوهرشاد که در ارتباط با مخالفت با این اقدام بود، نمونه ای از این برخورد حکومت وقت به شمار می رفت.
پس از سپری شدن ۶ ماه از فاجعه مسجد گوهرشاد و با وجود اعتراض های گسترده مردم و روحانیان به این قانون، رضاخان با بی اعتنایی به نارضایتی ها در ۱۷ دی ۱۳۱۴ خورشیدی همزمان با برگزاری جشن فارغ التحصیلی دانشسرای مقدماتی دختران در تهران، قانون کشف حجاب زنان را به صورت رسمی اعلام کرد. او برای تاکید بر ضرورت اجرای این قانون به همراه همسر و دخترانش که بدون حجاب بودند، در مراسم شرکت کرد.
رضاخان برای پیاده سازی طرح کشف حجاب و ایجاد تغییرات غربی در کشور همه تلاش خود را به کار بست اما برخلاف انتظارش این پروژه که بیانگر وابستگی و الگوگیری وی از تمدن غربی بود به دلیل آگاهی و بصیرت زنان ایرانی و همچنین پافشاری بر حفظ فرهنگ اسلامی راه به جایی نبرد و ناکام ماند.
اینک با فرارسیدن ۱۷ دی سالروز اجرای فرمان کشف حجاب به دستور رضاخان، پژوهشگر گروه اطلاع رسانی با «علیرضا ملائی توانی» رییس پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و کارشناس تاریخ معاصر به گفت و گو پرداخت. علیرضا ملائی توانی از جمله تاریخ نگاران برجسته کشورمان کتاب های زیادی را در زمینه تاریخ معاصر نگاشته است که کتاب های «مشروطه و جمهوری»، «مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاشاه» و «گفتمان تاریخ نگاری رسمی دوره پهلوی پیرامون رضاشاه» از جمله آثار ماندگار وی در این حوزه است.
- متن کامل گفت وگوی ایرنا را در ادامه می خوانیم:
** ایرنا: موضوع کشف حجاب نخستین بار به وسیله مصطفی کمال آتاتورک در ترکیه و پس از آن امان الله خان در افغانستان اجرا شد؛ سیر تاریخی این مقوله چگونه بود؟
*** ملائی توانی: اصل پدیده کشف حجاب یا تغییر در بافت سنتی پوشش ایرانیان پدیده ای غربی و از دستاوردهای تعامل با مدرنیته غرب به شمار می رود. فرآیندی که کشف حجاب خوانده می شود، در سنت ایرانی- اسلامی یا شرقی پیش از برخورد با تمدن غرب سابقه نداشت و همه آنچه در این عرصه در ترکیه، افغانستان و ایران به وقوع پیوست، محصول رویارویی ها و تعامل های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشورهای شرقی با کشورهای غربی و تمدن جدید غرب بوده است. روشنفکران، سیاستمداران و اصلاح گران جوامع شرقی با مدرنیته اروپایی در سطوح گوناگون برخورد و تعامل داشتند و تجلی نگاه های آنان را می توان در نخستین سفرنامه هایی که نگاشته شد، به روشنی مشاهده کرد.
با گذشت زمان و در پی افزایش مراوده های اجتماعی، ورود تولیدهای ارزان قیمت صنعت پوشاک و نساجی اروپا به تمدن های شرقی از جمله ایران که با ایجاد طرح های متنوع و جذاب همراه بود، روند تولید دستی و سنتی این کالاها در شرق و سبک پوشش را در این کشورها با چالش روبه رو کرد. از طرف دیگر، به مرور زمان و با توسعه سطح سواد و گسترش مباحث روشنفکری و اندیشه هایی که برای ورود زنان ایرانی به اجتماع مطرح می شد، بستر را برای کشف حجاب فراهم آورد. این رویداد در سطح گسترده تر در ترکیه و سپس در افغانستان اتفاق افتاده بود. ترکیه به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و اینکه تعامل بیشتری با غرب داشت در الگوگیری از غرب پیشتاز محسوب می شد و یکی از مسیرهای ورود تجددگرایی به ایران و دیگر کشورهای شرقی محسوب می شد. در این راستا، ادبیاتی که روشنفکران و زنان نوگرای ترک در این زمینه داشتند و آثار، نشریه ها، مدرسه های نوینی که به منظور الگوگیری از فرهنگ غربی در این کشور ایجاد شد، پیشگامی آنان را در این عرصه آشکار می کند.
افزون بر آن، به وسیله عثمانی بستر مساعدی برای فعالیت های سیاسی، فکری و انتشاراتی روشنفکران ایرانی شکل گرفت و چندین کانون تجددگرای ایرانی در آن کشور دایر شدند. به تدریج دیدگاه آنان و دیگر تجددگرایانی ایرانی ساکن یا مسافر اروپا در لایه محدودی از منتقدان وضع اجتماعی موجود و افرادی که خواهان تغییر کیفیت عملکرد زنان در کشور بودند، پذیرفته شد. بنابراین نخستین واکنش ها برای ایجاد این تغییرها در ایران نیز شکل گرفت.
در واقع جریان کشف حجاب به سال های پس از مشروطه مربوط می شود. در این زمان موضوع تربیت و آموزش های نوین و حقوق زنان در سطح وسیع تری مطرح شد و پس از آن روشنفکران و افراد نظام وقت به این نتیجه رسیدند که گویی یکی از مهم ترین عوامل تحقق نیافتن آرمان های مشروطه خواهی و تجددگرایی در ایران، حجاب زنان است و باید برای برون رفت از این مانع ظهور و پیشرفت زنان در جامعه به اقدامی دست زد. بنابراین این مبانی فکری و نظری باعث طرح موضوع کشف حجاب شد.
** ایرنا: این قانون مصوبه مجلس شورای ملی بود یا فرمان رضاخان به شمار می رفت؟
*** ملائی توانی: رضاخان برای پیشبرد هدف های خود نیازمند مصوبه پارلمان بود، او همیشه می کوشید مجلس را ابزاری به منظور مشروعیت بخشی برنامه های تجددگرایانه اش تبدیل کند اما در موضوع کشف حجاب این فرآیند سپری نشد و با توجه به فراهم شدن زیربناهای عملی این مقوله، رضاخان به وسیله تصمیم های هیأت دولت عمل کرد و در واقع بدون تصویب مجلس شورای ملی آن را به اجرا درآورد.
** ایرنا: جامعه در آن زمان با اجرای این فرمان چه واکنشی نشان داد؟
*** ملائی توانی: کشف حجاب یک رخداد عادی نیست و برای فهم این پدیده باید حقیقت ها و واقعیت های ایران آن زمان را درک کرد و دریافت که چگونه حکومت تصمیم می گیرد، تغییری این چنین ناگهانی را بر جامعه ای سنتی و دین گرا تحمیل کند. این مهم از جنس رویدادهای خاصی است که با وجود تمرکز بر زنان ایرانی اما در واقع تمام جامعه را هدف قرار داده بود. زنان عنصر قوام بخش خانواده به شمار می رفتند که بخش مهمی از فرهنگ و آداب، فرایند اجتماعی شدن، تربیت کودکان، خانه داری، همسرداری و ... را به کشور تزریق می کردند. بنابراین زمانی که حادثه ای با این سطح از گستردگی و مداخله در فرهنگ عمومی صورت می گیرد، نمی توان آن را رویدادی عادی تلقی کرد. این رخداد نه تنها مردم عادی و قشر متوسط جامعه بلکه طبقه بالایی و مقام های بلندپایه کشور را شگفت زده ساخت و به واکنش وا داشت.
اجرای طرح کشف حجاب در ایران بسیار دشوار بود و زمانی که رضاخان برای نخستین بار این موضوع را در دولت مطرح کرد، ایرانیان از آمادگی ذهنی برای پذیرش این مقوله برخوردار نبودند و او بی تردید با دشواری های فراوانی برای پیاده سازی این فرمان در جامعه رو به رو بود و اعلام این طرح در کابینه واکنش اعضای دولت را به دنبال داشت زیرا کارمندان عالی رتبه دولت، وزارتخانه ها و افرادی که به گونه ای جزو مقام های کشوری محسوب می شدند، ناگزیر بودند، در این امر پیشگام شوند. پس از آن اعلام شد، هر یک از اعضای کابینه و کارمندان وزارتخانه متبوع باید در روز خاصی به همراه زنان و دختران کشف حجاب شده خود در مراسمی حضور یابند، این امر موجب نارضایتی و ناراحتی اعضای کابینه شد. به گونه ای که هر یک از اعضای دولت درخواست می کردند تا این تعییر و تحول ها از کابینه ای دیگر آغاز شود.
برای نمونه «محسن صدر» وزیر عدلیه وقت در سخنانی درخواست کرد به دلیل اینکه بافت اصلی وزارتخانه وی را روحانیان تشکیل می دهند، بهتر است این وزارتخانه آخرین نهاد برای اجرای طرح کشف حجاب باشد اما این درخواست با مخالفت همراه شد و رضاخان اعلام کرد کار باید از جای دشوار آن آغاز شود. در خاطرات صدر آمده است، زمانی که این موضوع را با همسر خویش در میان گذاشتم، با واکنش شدید او روبه رو شدم، به گونه ای که شرکت در این مراسم را محال دانسته بود. در این خاطرات اینگونه عنوان شده است همسر صدر پس از اصرار فراوان در مراسم با لباسی به طور کامل پوشیده شرکت کرد تا جایی که تنها از پوشش سر برخوردار نبود و او پس از آن به شدت بیمار شد.
این موضوع برای بسیاری از شخصیت های آن زمان رخ داد و پس از آن زنان به ندرت از منزل خارج می شدند و در صورت لزوم نیمه شب با پوشیدن کلاه و به صورتی که شناخته نشوند به رفت و آمد می پرداختند. این طرح بار روانی مخربی را به جامعه تحمیل کرد زیرا بسیار فراتر از سطح تحمل مردم سنتی آن زمان بود. پس از اجرای فرمان کشف حجاب بسیاری از مراودات و حتی صله رحم میان اعضای خانواده ها کاهش یافت. این امر در حوزه زندگی فرهنگی ایرانیان نیز تاثیر گذاشت زیرا آنان که با سنتی تاریخی رشد کرده بود، نمی توانستند این تغییر و تحول ها را به آسانی بپذیرند.
به همین دلیل برخلاف انتظار مجریان فرمان کشف حجاب، نفوذ و حضور اجتماعی زنان به شدت کاهش یافت چون آنان در برابر این رویداد مقاومت منفی نشان دادند. حتی پژوهش هایی که به تازگی صورت گرفته است، نشان می دهد طرح کشف حجاب روی اقتصاد کشور تاثیر نامطلوبی برجای گذاشت زیرا عامل اصلی بسیاری از خرید و فروش ها و گردش امور اقتصادی، زنان هستند و این طرح باعث شده بود، بازاریان و تولیدکنندگان بازار مصرف مناسب خود را از دست بدهند و این مهم رکود اقتصادی بزرگی را به وجود آورد. در این شرایط، افرادی که کالاها را به صورت دست فروشی و دوره گردی می فروختند از موقعیت استفاده کردند و بازار را به دست گرفتند و توسعه فزاینده روش دوره گردی شکل گرفت چراکه به این ترتیب نیاز به حضور زنان در جامعه نبود، بنابراین بازاری حاشیه ای در کنار بازار رسمی ایجاد شد.
** ایرنا: آیا فرمان کشف حجاب را می توان نقشه و طرح غرب برای دین زدایی دانست؟
*** ملائی توانی: اجرای این طرح را نمی توان به طور کلی نقشه غرب برای دین زدایی دانست هرچند منافع آنان در این مهم نهفته است که هرچه کشورهای شرقی در مسیر سکولاریزه کردن و دین زدایی گام بردارند، به فرهنگ آنان نزدیک تر می شوند.
** ایرنا: عملکرد قشرهای روشنفکری را در زمان اجرای طرح کشف حجاب چگونه ارزیابی می کنید؟
*** ملائی توانی: اصل پدیده کشف حجاب، تغییر لباس و ایجاد یک هویت تازه ایرانی، نظریه پردازی برای نوسازی، ضرورت انجام دادن اصلاحات اقتصادی- اجتماعی و گذار از جامعه سنتی به مدرن و بسیاری از مولفه های دیگر، جزو دغدغه هایی بود که روشنفکران ایرانی داشتند، البته موضوع دموکراسی، برابری و بسیاری دیگر از آرمان های دموکراتیک مدرن نیز شامل این خواسته ها می شد که بخشی از آنها همگام با مشروطه وارد ایران شدند. روشنفکران، سخنگویان جامعه در حال تغییر ایران بودند که با مشابه سازی و نظریه پردازی می کوشیدند که تغییرها را متناسب با اقتضای فرهنگ ایرانی در کشور ایجاد کنند. آنان می دانستند اگر نتوانند در وضعیت زنان ایران تغییر معناداری پدید آورند و نوع نقش آفرینی و مشارکت آنان در عرصه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تغییر ندهند، تمامی فعالیت های اصلاحی آنها ناکام خواهد ماند.
رییس پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی افزود: برخی از قشرها به دلیل نبود مشارکت اجتماعی زنان بر این باور بودند که نیمی از جامعه ایران فلج شده است و باید بهبود یابد. بنابراین بیشتر اجتماع برای رسیدن به این آرمان بزرگ می کوشیدند. در سال های پس از مشروطه برخی روشنفکران زن ایرانی نیز وارد صحنه شدند و به این جرگه پیوستند و در نشریه های گوناگون به انتشار شعر پرداختند و شماری دیگر با برپایی مدرسه های نوین اختصاصی زنان فعالیت خود را آغاز کردند. در آن زمان، افزون بر اقدام های فکری و نظری، فعالیت های عملی نیز برای ایجاد تغییر در وضعیت زنان همچون تشکیل مدرسه های نوین، برپایی انجمن های مختلف با حضور زنان و... صورت گرفت. این اقدام ها به مرور توانست بر قانون های مجلس اثر بگذارد و مصوبه هایی به سود زنان در آن به تصویب برسد.
روند تدریجی این فعالیت ها که از طرف جریان روشنفکری دنبال می شد، ناگهان از مسیر طبیعی خارج و وارد طرح کشف حجاب شد که خود سبب ایجاد گسست بزرگی در سیر طبیعی تحقق مطالبه های زنان ایرانی بود و این موضوع را به چالشی عمومی تبدیل کرد. ورود این تحول ها به جنبه های سیاسی و فرهنگی، موضوعی مداخله گرانه در زندگی خصوصی افراد به شمار می رفت. این اقدام سیر تاریخی را دچار وقفه ای عمیق ساخت که حل و فصل آن از عهده نخبگان سیاسی و روشنفکران خارج بود. اجرای این طرح یکی از عوامل اصلی سوء ظن جامعه به عملکرد رضاخان به شمار می رفت و بسیاری از افراد این طرح را یک توطئه خارجی می دانستند که فرهنگ ایرانی را هدف قرار داده است و همین امر به یکی از عوامل مهم بدنامی رضاخان تبدیل شد.
** ایرنا: با توجه به اینکه فرمان کشف حجاب در ترکیه نیز اجرا شده بود. چرا این اقدام در آن کشور تا میزانی توفیق یافت اما در ایران با واکنش های اساسی روبه رو شد؟
*** ملائی توانی: پدیده مذهب و متولیان مذهبی در دو جامعه با یکدیگر متفاوتند. افزون بر آن، نه تنها در طرح کشف حجاب بلکه در بسیاری از عرصه های اجتماعی- اقتصادی، پیشبرد اصلاحات غرب گرایانه در ترکیه بسیار آسان تر از ایران بوده است. به گونه ای که بسیاری از روشنفکران ایرانی که در ترکیه می زیستند و به همسنجی ایران و عثمانی آن روز می پرداختند، نیز بر این موضوع تاکید داشتند. از طرفی باید گفت ترکیه آن زمان همچون ایران، جامعه ای مذهبی بود اما یک تفاوت بسیار مهم میان این دو کشور وجود داشت و آن این که روحانیان دولت عثمانی با مقام های برجسته کشورشان ارتباط دوستانه ای داشتند زیرا از نظر حقوقی و مالی به دولت وابسته بودند اما روحانیان ایران مستقل از حکومت اقدام می کردند و مواضع و رویکردهای آنان مخالف سیاست های مذهبی و فرهنگی رژیم پهلوی بود و روحانیان، مراجع و بافت فرهنگی- مذهبی حقایق دیگری را خواستار بودند که قابل قیاس با خواسته های کشورهای مجاور نبود.
مقوله پوشش و حجاب برای ایرانیان همیشه از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است و آنان همواره به این مهم نگاهی احترام آمیز داشته اند. این موضوع را می توان به خوبی در آثار برجای مانده از گذشته مشاهده کرد اما در برهه هایی از تاریخ حجاب و پوشش، دستمایه برخی از سردمداران قدرت برای دستیابی به هدف های سیاسی آنان شد و بدین گونه اعتراض ها و مقاومت های مردمی را به دنبال داشت.
یکی از این دست اتفاق ها در دوره حکومت رضاخان به وقوع پیوست. وی که پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هجری خورشیدی با پشتیبانی بیگانگان روی کار آمد، تلاش کرد تا فرهنگ غربی را جایگزین ارزش های اسلامی- ایرانی کند و کشف حجاب یکی از برجسته ترین اقدام ها در این زمینه محسوب می شود.
تجددگرایی در آن زمان با بهرهگیری از الگوهای اروپایی، مهمترین محور پیشرفت اجتماعی به شمار می رفت. بنابراین انتخاب نوع زندگی اروپایی که از دوره قاجار آغاز شده بود در حکومت پهلوی بهصورت یک دستورالعمل حکومتی با هدف ایجاد تغییر در زندگی برای ایرانیان اجرایی شد. اندیشه کشف حجاب به منظور توسعه فرهنگی از هنگامی در ذهن رضاخان نقش بست که وی سفری به ترکیه داشت.
قانون متحدالشکل ساختن البسه در راستای آماده سازی بسترهای اجرای فرمان کشف حجاب در ۶ دی ۱۳۰۷ هجری خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی درآمد که بر پایه آن، پوشیدن کت و شلوار و استفاده از کراوات و کلاه فرنگی برای مردان الزامی شد. رضاخان که به دنبال تغییرهای گسترده تری به منظور دستیابی به فرهنگ غرب بود در بهمن ۱۳۱۳ خورشیدی در مراسم گشایش دانشگاه تهران دستور داد محصلان زن بدون حجاب به تحصیل مشغول شوند اما این اقدام، واکنش ها و اعتراض های گسترده ای را از طرف مردم و روحانیان در پی داشت و سرکوب قیام مسجد گوهرشاد که در ارتباط با مخالفت با این اقدام بود، نمونه ای از این برخورد حکومت وقت به شمار می رفت.
پس از سپری شدن ۶ ماه از فاجعه مسجد گوهرشاد و با وجود اعتراض های گسترده مردم و روحانیان به این قانون، رضاخان با بی اعتنایی به نارضایتی ها در ۱۷ دی ۱۳۱۴ خورشیدی همزمان با برگزاری جشن فارغ التحصیلی دانشسرای مقدماتی دختران در تهران، قانون کشف حجاب زنان را به صورت رسمی اعلام کرد. او برای تاکید بر ضرورت اجرای این قانون به همراه همسر و دخترانش که بدون حجاب بودند، در مراسم شرکت کرد.
رضاخان برای پیاده سازی طرح کشف حجاب و ایجاد تغییرات غربی در کشور همه تلاش خود را به کار بست اما برخلاف انتظارش این پروژه که بیانگر وابستگی و الگوگیری وی از تمدن غربی بود به دلیل آگاهی و بصیرت زنان ایرانی و همچنین پافشاری بر حفظ فرهنگ اسلامی راه به جایی نبرد و ناکام ماند.
اینک با فرارسیدن ۱۷ دی سالروز اجرای فرمان کشف حجاب به دستور رضاخان، پژوهشگر گروه اطلاع رسانی با «علیرضا ملائی توانی» رییس پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و کارشناس تاریخ معاصر به گفت و گو پرداخت. علیرضا ملائی توانی از جمله تاریخ نگاران برجسته کشورمان کتاب های زیادی را در زمینه تاریخ معاصر نگاشته است که کتاب های «مشروطه و جمهوری»، «مجلس شورای ملی و تحکیم دیکتاتوری رضاشاه» و «گفتمان تاریخ نگاری رسمی دوره پهلوی پیرامون رضاشاه» از جمله آثار ماندگار وی در این حوزه است.
- متن کامل گفت وگوی ایرنا را در ادامه می خوانیم:
** ایرنا: موضوع کشف حجاب نخستین بار به وسیله مصطفی کمال آتاتورک در ترکیه و پس از آن امان الله خان در افغانستان اجرا شد؛ سیر تاریخی این مقوله چگونه بود؟
*** ملائی توانی: اصل پدیده کشف حجاب یا تغییر در بافت سنتی پوشش ایرانیان پدیده ای غربی و از دستاوردهای تعامل با مدرنیته غرب به شمار می رود. فرآیندی که کشف حجاب خوانده می شود، در سنت ایرانی- اسلامی یا شرقی پیش از برخورد با تمدن غرب سابقه نداشت و همه آنچه در این عرصه در ترکیه، افغانستان و ایران به وقوع پیوست، محصول رویارویی ها و تعامل های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشورهای شرقی با کشورهای غربی و تمدن جدید غرب بوده است. روشنفکران، سیاستمداران و اصلاح گران جوامع شرقی با مدرنیته اروپایی در سطوح گوناگون برخورد و تعامل داشتند و تجلی نگاه های آنان را می توان در نخستین سفرنامه هایی که نگاشته شد، به روشنی مشاهده کرد.
با گذشت زمان و در پی افزایش مراوده های اجتماعی، ورود تولیدهای ارزان قیمت صنعت پوشاک و نساجی اروپا به تمدن های شرقی از جمله ایران که با ایجاد طرح های متنوع و جذاب همراه بود، روند تولید دستی و سنتی این کالاها در شرق و سبک پوشش را در این کشورها با چالش روبه رو کرد. از طرف دیگر، به مرور زمان و با توسعه سطح سواد و گسترش مباحث روشنفکری و اندیشه هایی که برای ورود زنان ایرانی به اجتماع مطرح می شد، بستر را برای کشف حجاب فراهم آورد. این رویداد در سطح گسترده تر در ترکیه و سپس در افغانستان اتفاق افتاده بود. ترکیه به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و اینکه تعامل بیشتری با غرب داشت در الگوگیری از غرب پیشتاز محسوب می شد و یکی از مسیرهای ورود تجددگرایی به ایران و دیگر کشورهای شرقی محسوب می شد. در این راستا، ادبیاتی که روشنفکران و زنان نوگرای ترک در این زمینه داشتند و آثار، نشریه ها، مدرسه های نوینی که به منظور الگوگیری از فرهنگ غربی در این کشور ایجاد شد، پیشگامی آنان را در این عرصه آشکار می کند.
افزون بر آن، به وسیله عثمانی بستر مساعدی برای فعالیت های سیاسی، فکری و انتشاراتی روشنفکران ایرانی شکل گرفت و چندین کانون تجددگرای ایرانی در آن کشور دایر شدند. به تدریج دیدگاه آنان و دیگر تجددگرایانی ایرانی ساکن یا مسافر اروپا در لایه محدودی از منتقدان وضع اجتماعی موجود و افرادی که خواهان تغییر کیفیت عملکرد زنان در کشور بودند، پذیرفته شد. بنابراین نخستین واکنش ها برای ایجاد این تغییرها در ایران نیز شکل گرفت.
در واقع جریان کشف حجاب به سال های پس از مشروطه مربوط می شود. در این زمان موضوع تربیت و آموزش های نوین و حقوق زنان در سطح وسیع تری مطرح شد و پس از آن روشنفکران و افراد نظام وقت به این نتیجه رسیدند که گویی یکی از مهم ترین عوامل تحقق نیافتن آرمان های مشروطه خواهی و تجددگرایی در ایران، حجاب زنان است و باید برای برون رفت از این مانع ظهور و پیشرفت زنان در جامعه به اقدامی دست زد. بنابراین این مبانی فکری و نظری باعث طرح موضوع کشف حجاب شد.
** ایرنا: این قانون مصوبه مجلس شورای ملی بود یا فرمان رضاخان به شمار می رفت؟
*** ملائی توانی: رضاخان برای پیشبرد هدف های خود نیازمند مصوبه پارلمان بود، او همیشه می کوشید مجلس را ابزاری به منظور مشروعیت بخشی برنامه های تجددگرایانه اش تبدیل کند اما در موضوع کشف حجاب این فرآیند سپری نشد و با توجه به فراهم شدن زیربناهای عملی این مقوله، رضاخان به وسیله تصمیم های هیأت دولت عمل کرد و در واقع بدون تصویب مجلس شورای ملی آن را به اجرا درآورد.
** ایرنا: جامعه در آن زمان با اجرای این فرمان چه واکنشی نشان داد؟
*** ملائی توانی: کشف حجاب یک رخداد عادی نیست و برای فهم این پدیده باید حقیقت ها و واقعیت های ایران آن زمان را درک کرد و دریافت که چگونه حکومت تصمیم می گیرد، تغییری این چنین ناگهانی را بر جامعه ای سنتی و دین گرا تحمیل کند. این مهم از جنس رویدادهای خاصی است که با وجود تمرکز بر زنان ایرانی اما در واقع تمام جامعه را هدف قرار داده بود. زنان عنصر قوام بخش خانواده به شمار می رفتند که بخش مهمی از فرهنگ و آداب، فرایند اجتماعی شدن، تربیت کودکان، خانه داری، همسرداری و ... را به کشور تزریق می کردند. بنابراین زمانی که حادثه ای با این سطح از گستردگی و مداخله در فرهنگ عمومی صورت می گیرد، نمی توان آن را رویدادی عادی تلقی کرد. این رخداد نه تنها مردم عادی و قشر متوسط جامعه بلکه طبقه بالایی و مقام های بلندپایه کشور را شگفت زده ساخت و به واکنش وا داشت.
اجرای طرح کشف حجاب در ایران بسیار دشوار بود و زمانی که رضاخان برای نخستین بار این موضوع را در دولت مطرح کرد، ایرانیان از آمادگی ذهنی برای پذیرش این مقوله برخوردار نبودند و او بی تردید با دشواری های فراوانی برای پیاده سازی این فرمان در جامعه رو به رو بود و اعلام این طرح در کابینه واکنش اعضای دولت را به دنبال داشت زیرا کارمندان عالی رتبه دولت، وزارتخانه ها و افرادی که به گونه ای جزو مقام های کشوری محسوب می شدند، ناگزیر بودند، در این امر پیشگام شوند. پس از آن اعلام شد، هر یک از اعضای کابینه و کارمندان وزارتخانه متبوع باید در روز خاصی به همراه زنان و دختران کشف حجاب شده خود در مراسمی حضور یابند، این امر موجب نارضایتی و ناراحتی اعضای کابینه شد. به گونه ای که هر یک از اعضای دولت درخواست می کردند تا این تعییر و تحول ها از کابینه ای دیگر آغاز شود.
برای نمونه «محسن صدر» وزیر عدلیه وقت در سخنانی درخواست کرد به دلیل اینکه بافت اصلی وزارتخانه وی را روحانیان تشکیل می دهند، بهتر است این وزارتخانه آخرین نهاد برای اجرای طرح کشف حجاب باشد اما این درخواست با مخالفت همراه شد و رضاخان اعلام کرد کار باید از جای دشوار آن آغاز شود. در خاطرات صدر آمده است، زمانی که این موضوع را با همسر خویش در میان گذاشتم، با واکنش شدید او روبه رو شدم، به گونه ای که شرکت در این مراسم را محال دانسته بود. در این خاطرات اینگونه عنوان شده است همسر صدر پس از اصرار فراوان در مراسم با لباسی به طور کامل پوشیده شرکت کرد تا جایی که تنها از پوشش سر برخوردار نبود و او پس از آن به شدت بیمار شد.
این موضوع برای بسیاری از شخصیت های آن زمان رخ داد و پس از آن زنان به ندرت از منزل خارج می شدند و در صورت لزوم نیمه شب با پوشیدن کلاه و به صورتی که شناخته نشوند به رفت و آمد می پرداختند. این طرح بار روانی مخربی را به جامعه تحمیل کرد زیرا بسیار فراتر از سطح تحمل مردم سنتی آن زمان بود. پس از اجرای فرمان کشف حجاب بسیاری از مراودات و حتی صله رحم میان اعضای خانواده ها کاهش یافت. این امر در حوزه زندگی فرهنگی ایرانیان نیز تاثیر گذاشت زیرا آنان که با سنتی تاریخی رشد کرده بود، نمی توانستند این تغییر و تحول ها را به آسانی بپذیرند.
به همین دلیل برخلاف انتظار مجریان فرمان کشف حجاب، نفوذ و حضور اجتماعی زنان به شدت کاهش یافت چون آنان در برابر این رویداد مقاومت منفی نشان دادند. حتی پژوهش هایی که به تازگی صورت گرفته است، نشان می دهد طرح کشف حجاب روی اقتصاد کشور تاثیر نامطلوبی برجای گذاشت زیرا عامل اصلی بسیاری از خرید و فروش ها و گردش امور اقتصادی، زنان هستند و این طرح باعث شده بود، بازاریان و تولیدکنندگان بازار مصرف مناسب خود را از دست بدهند و این مهم رکود اقتصادی بزرگی را به وجود آورد. در این شرایط، افرادی که کالاها را به صورت دست فروشی و دوره گردی می فروختند از موقعیت استفاده کردند و بازار را به دست گرفتند و توسعه فزاینده روش دوره گردی شکل گرفت چراکه به این ترتیب نیاز به حضور زنان در جامعه نبود، بنابراین بازاری حاشیه ای در کنار بازار رسمی ایجاد شد.
** ایرنا: آیا فرمان کشف حجاب را می توان نقشه و طرح غرب برای دین زدایی دانست؟
*** ملائی توانی: اجرای این طرح را نمی توان به طور کلی نقشه غرب برای دین زدایی دانست هرچند منافع آنان در این مهم نهفته است که هرچه کشورهای شرقی در مسیر سکولاریزه کردن و دین زدایی گام بردارند، به فرهنگ آنان نزدیک تر می شوند.
** ایرنا: عملکرد قشرهای روشنفکری را در زمان اجرای طرح کشف حجاب چگونه ارزیابی می کنید؟
*** ملائی توانی: اصل پدیده کشف حجاب، تغییر لباس و ایجاد یک هویت تازه ایرانی، نظریه پردازی برای نوسازی، ضرورت انجام دادن اصلاحات اقتصادی- اجتماعی و گذار از جامعه سنتی به مدرن و بسیاری از مولفه های دیگر، جزو دغدغه هایی بود که روشنفکران ایرانی داشتند، البته موضوع دموکراسی، برابری و بسیاری دیگر از آرمان های دموکراتیک مدرن نیز شامل این خواسته ها می شد که بخشی از آنها همگام با مشروطه وارد ایران شدند. روشنفکران، سخنگویان جامعه در حال تغییر ایران بودند که با مشابه سازی و نظریه پردازی می کوشیدند که تغییرها را متناسب با اقتضای فرهنگ ایرانی در کشور ایجاد کنند. آنان می دانستند اگر نتوانند در وضعیت زنان ایران تغییر معناداری پدید آورند و نوع نقش آفرینی و مشارکت آنان در عرصه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تغییر ندهند، تمامی فعالیت های اصلاحی آنها ناکام خواهد ماند.
رییس پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی افزود: برخی از قشرها به دلیل نبود مشارکت اجتماعی زنان بر این باور بودند که نیمی از جامعه ایران فلج شده است و باید بهبود یابد. بنابراین بیشتر اجتماع برای رسیدن به این آرمان بزرگ می کوشیدند. در سال های پس از مشروطه برخی روشنفکران زن ایرانی نیز وارد صحنه شدند و به این جرگه پیوستند و در نشریه های گوناگون به انتشار شعر پرداختند و شماری دیگر با برپایی مدرسه های نوین اختصاصی زنان فعالیت خود را آغاز کردند. در آن زمان، افزون بر اقدام های فکری و نظری، فعالیت های عملی نیز برای ایجاد تغییر در وضعیت زنان همچون تشکیل مدرسه های نوین، برپایی انجمن های مختلف با حضور زنان و... صورت گرفت. این اقدام ها به مرور توانست بر قانون های مجلس اثر بگذارد و مصوبه هایی به سود زنان در آن به تصویب برسد.
روند تدریجی این فعالیت ها که از طرف جریان روشنفکری دنبال می شد، ناگهان از مسیر طبیعی خارج و وارد طرح کشف حجاب شد که خود سبب ایجاد گسست بزرگی در سیر طبیعی تحقق مطالبه های زنان ایرانی بود و این موضوع را به چالشی عمومی تبدیل کرد. ورود این تحول ها به جنبه های سیاسی و فرهنگی، موضوعی مداخله گرانه در زندگی خصوصی افراد به شمار می رفت. این اقدام سیر تاریخی را دچار وقفه ای عمیق ساخت که حل و فصل آن از عهده نخبگان سیاسی و روشنفکران خارج بود. اجرای این طرح یکی از عوامل اصلی سوء ظن جامعه به عملکرد رضاخان به شمار می رفت و بسیاری از افراد این طرح را یک توطئه خارجی می دانستند که فرهنگ ایرانی را هدف قرار داده است و همین امر به یکی از عوامل مهم بدنامی رضاخان تبدیل شد.
** ایرنا: با توجه به اینکه فرمان کشف حجاب در ترکیه نیز اجرا شده بود. چرا این اقدام در آن کشور تا میزانی توفیق یافت اما در ایران با واکنش های اساسی روبه رو شد؟
*** ملائی توانی: پدیده مذهب و متولیان مذهبی در دو جامعه با یکدیگر متفاوتند. افزون بر آن، نه تنها در طرح کشف حجاب بلکه در بسیاری از عرصه های اجتماعی- اقتصادی، پیشبرد اصلاحات غرب گرایانه در ترکیه بسیار آسان تر از ایران بوده است. به گونه ای که بسیاری از روشنفکران ایرانی که در ترکیه می زیستند و به همسنجی ایران و عثمانی آن روز می پرداختند، نیز بر این موضوع تاکید داشتند. از طرفی باید گفت ترکیه آن زمان همچون ایران، جامعه ای مذهبی بود اما یک تفاوت بسیار مهم میان این دو کشور وجود داشت و آن این که روحانیان دولت عثمانی با مقام های برجسته کشورشان ارتباط دوستانه ای داشتند زیرا از نظر حقوقی و مالی به دولت وابسته بودند اما روحانیان ایران مستقل از حکومت اقدام می کردند و مواضع و رویکردهای آنان مخالف سیاست های مذهبی و فرهنگی رژیم پهلوی بود و روحانیان، مراجع و بافت فرهنگی- مذهبی حقایق دیگری را خواستار بودند که قابل قیاس با خواسته های کشورهای مجاور نبود.
نظر شما :