گزارش نشست پروژهٔ فعل الهی در پژوهشگاه
به همّت پژوهشکدهٔ حکمت معاصر، اولین نشست از سلسله نشست‌های درآمدی بر فلسفه دین با عنوان «گزارشی از پروژهٔ فعل الهی» در روز شنبه 23 آبان 94، با سخنرانی جناب آقای دکتر رسولی پور در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار گردید .
در این جلسه، دکتر رسولی پور ابتدا بحثی مقدماتی درباره الاهیات شک باورانه (Skeptical Theism ) و خداباوری باز یا گشوده (Open Theism ) مطرح کردند و بعد از آن به تفصیل از پروژه فاعلیت الهی (Divine Action ) صحبت کردند. وی تاکید کرد که این مبحث بیشتر به منظور معرفی است و چندان وارد جزئیات نمی‌‌شوند. همچنین اذعان داشت این سه بحث را از داغ ترین و مهم‌ترین مباحث روز فلسفه دین در دنیا است و بنیاد تمپلتون، مهم‌ترین بنیاد سرمایه‌گذاری در حوزه پژوهش‌های دینی در آمریکا، بر روی آنها سرمایه‌گذاری کرده است.
در بحث اول که به خداباوری باز اختصاص داشت بیان شد که در این رویکرد از باز بودن علم خداوند بحث می‌شود. این دیدگاه در تقابل با دیدگاه کلاسیک است که علم خداوند را مطلق و جامع می‌داند. ویلیام هسکر ( (William Hasker در سال 1989 کتابی تحت عنوان «خدا، زمان و دانش» (God, Time an Knowledge ) منتشر کرد که پس از آن در نقد و تایید آن مقالاتی منتشر شد. توماس فلینت (Thomas Flint ) در کتابش تحت عنوان «مشیت الهی» یا »علم الهی» (Providence Divine ) دیدگاه ویلیام هسکر را رد می‌کند. از جمله افراد شاخص این حوزه می‌توان به ریچارد سوئین برن(Richard Swinburne ) نیکولاس ولترسترف(Nicholas Wolterstorff ) و پیتر فَن این‌ویگن (Peter van Inwagen ) اشاره کرد.
بحث دومی که آن را مطرح شد، الاهیات شک باورانه بود. در الهیات شک‌باورانه نوعی تواضع معرفتی وجود دارد مبنی بر اینکه علم ما علم جامعی نیست و به حکمت همهٔ افعال خداوند بویژه افعال او در قبالِ شرور علم نداریم از این روی نمی توانیم درباره آنها به درستی داوری کنیم. در ادامه، دکتر افزودندکه منشأ این بحث با مقاله‌ای که ویلیام رو (william Rowe ) در سال 1979 تحت عنوان «مسئله شر و برخی انواع ناخداباوری» (The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism ) نوشت، آغاز شد. در این مقاله، رو بحث شر قرینه‌ای را مطرح کرد. هم زمان با بحث شر قرینه ای مسأله شر وجودی مطرح می‌شود. استفان وایکسترا (Stephen Wykstra ) در سال 1984 در مقاله‌ای با عنوان «مانع هیومیِ استدلال‌های قرینه‌ایِ برگرفته از رنج» (the Humean Obstacle of Evidential Arguments from Suffering) به مسأله شر قرینه‌ای پاسخ می‌دهد. از جمله افراد شاخصی که در حوزه یاد شده قلم زده‌اند می‌توان به ویلیام آلستون، ویلیام هسکر، آلوین پلنتنگا، مایکل رِی (Michael Rea )، ویلیام رو، بروس راسل و پیتر فن این‌ویگن اشاره کرد.
دکتر رسولی پور پس از این مرور اجمالی بر دو بحث قبلی، وارد بحث اصلی این نشست شد و پروژهٔ فعل الهی را معرفی کرد. فعل الهی پروژه ای 15 ساله است که رصد خانه واتیکان (Observatory (VO) the Vatican ) و مرکز علوم و الاهیات دانشگاه برکلی کالیفرنیا (The Center for Theology and the Natural Sciences (CTNS) in Berkeley ) طی سال‌های 1988 تا 2003 آن را به پیش برده‌اند. دو شخصیت مهم این پروژه رابرت راسل (Robert Russell ) (الاهیات دان ، فیزیکدان و کشیش) و George Coyne , S.J (کشیش و اخترفیزیکدان) در گفتگوهایی با نانسی مُرفی (Nancy Murphy ) و ویلیام ستگر (William Stoeger ) به بحث فعل الهی پرداختند. این گروه، از راهنمایی‌های بزرگانی از حوزه علم و دین همچون ایان باربور، آرتور پیکاک و جان پوکینگهورن استفاده کردند. کیفیت علمی این پروژه به قدری بالاست که روش شناسی آن، به تنهایی قابل تامل است و برای پژوهشگران این حوزه می‌تواند بسیار آموزنده باشد. پروژه فاعلیت الهی در قالب سلسله کنفرانس‌هایی با حضور اندیشمندان مختلف در موضوعات علمی زیر برگزار شد:
1) جهان شناسی کوانتوم و قوانین طبیعت (برگزار شده در سال 92 در رُم)
2) آشوب و پیچیدگی (برگزار شده در سال 94 در برکلی کالیفرنیا)
3) تطور زیست شناختی (برگزار شده در سال 96 در رُم)
4) عصب شناختی (برگزار شده در سال 98 در لهستان)
5) مکانیک کوانتوم (برگزار شده در سال 2000 در رُم)
از مهم‌ترین اهداف پروژه اصطلاح شناسیِ واژگانی مانند قوانین طبیعت، مداخله‌گرایی، نامداخله‌گرایی، سازگاری، ناسازگاری و حکم الهی است. نتایج بحث‌ها و کنفرانس‌ها را می‌توان در شش محور نام برد:1) سازمان‌دهی واژه‌ها و اصطلاحات 2) نمایش برخی از مهارت‌های تحقیق 3) طبقه‌بندی روشن دیدگاه های رقیب در موضوع فعل الهی 4) تشخیص تأثیر باورها و طبایع الاهیاتی و فلسفی فعل الهی 5) بیشینه سازی کششِ بین دین و علوم طبیعی 6) تولید انبوهی از نگره های قابل استناد در فعل ارادی الهی.
در بخش سازمان‌دهی واژگان چند بحث کلیدی مطرح شده است:
الف) زبان شناسی دینی؛ عباراتی چون «فعل الهی» و«قصد الهی»، ظاهری و لفظی است یا استعاره‌ای و تمثیلی؟
ب) توجه به معنای فعل الهی و تمایز دو اصطلاحِ فعل الهی عام است و فعلِ الهی خاص؛ فعل الهی عام (General Divine Action )، به این معناست که خلقت اولیه جهان و بقای همه واقعبات خارجی تاجائیکه فرض هیچ مقصد و مشیت الهی یا هدف خاصی را ضروری ندانیم. فعل الهی خاص (Special Divine Action )، به این معناست که قصد و مشیت الهی را در زمان یا مکانی خاص، و یا احتمالا در همه زمانها و مکانها در نظر داشته باشیم. در این پروژه آنچه مورد نظر است فعل الهی خاص است.
پ) توجه به تمایز نامداخله گرایی و مداخله گرایی؛ به دنبال یک روایت از فعل الهی خاص که مطابق با ساختارهای تعبیه شده در طبیعت باشد، یک فعل الهی خاصِ «نامداخله جویانه» مطابق خواهد بود با نظم و چارچوب درون طبیعت؛ در حالیکه فعل الهی خاصِ «مداخله جویانه»، با نَسخ و تعلیق و غفلت از نظمِ ساختار موجود در طبیعت همراه خواهد بود. (مواردی مثل برخاستن مسیح از قبر به اعتقاد برخی، از مصادیق مداخله جویی بی نظیر و به ندرت خدا تلقی می شوند).
ت) توجه به بحث سازگاری یا ناسازگاری (حتمیت/ اختیار) که به مساله اختیار انسان در جهان وضوح می بخشد.
سه وجه برای این بحث ذکر شده است:
دعاوی (نا)سازگارگرایی انسانی- فیزیکی که در آن، اختیار انسان (نا)سازگار با حتمیت/جبر فیزیکی است.
دعاوی (نا)سازگارگرایی انسانی- الهیاتی که در آن، اختیار انسان (نا)سازگار با حتمیت/جبر الهی است.
دعاوی (نا)سازگارگرایی خدا- فیزیکی که در آن، اختیار انسان (نا)سازگار با حتمیت/جبر فیزیکی است.
وجه سوم قطعیت در پروژه فعل الهی مقصود است. یعنی، ناسازگارگرایی مفروض می گیرد که قطعیت فیزیکی مستلزم عدم امکان فعل الهی خاص نامداخله جویانه است و سازگارگرایی مفروض می گیرد که فعل الهی خاصِ غیرمداخله جویانه، تعارضی با قطعیت یا عدم قطعیت فیزیکی ندارد.
ث) توجه به بحثِ قوانین طبیعت؛ آیا قوانین طبیعی صرفاً شأن توصیفی دارند؛ به این معنا که
صرفاً بیانگر نظم و انتظام موجود در طبیعت و ارتباطات و حوادث و روندها هستند. یا قوانین طبیعی شأن هستی شناسانه دارند؛ به این معنا که به اصول مستقل هستی شناسانه اشاره دارند و تمام توصیفات یادشده را به مرجع هستی ارجاع می دهند.
ج) توجه به «الگوهای خداباوری»؛ در پروژه فاعلیت الهی از میان انواع الگوهای خداباوری به منظور دوری از طولانی شدن بیش از حدِّ پروژه، به سه نوع الگوی خداباوری توجه شده است:
1) همه خدایی (Pantheism ) که بر اساس آن خداوند بدون خلق کامل نیست و می‌تواند با جهان تغییر کند.
2) خداباوریِ شخص‌انگارانه (Personal theism ) که بر اساس آن خداوند بدون خلق کامل است و خداوند می‌تواند همراه با تغییر جهان تغییر کند.
3) خداباوری کلاسیک (Classical theism ) که بر اساس آن خداوند بدون خلق کامل است و با تغییر جهان تغییر نمی‌کند.
دکتر رسولی‌پور در بخش پایانی سخنرانی خود اشاره ای به دیدگاه‌های رقیب و طرفداران آنها در فعل خاص الهی کردند که در پروژه مطرح شده است. در ابتدا دو دیدگاه اصلی وجود دارند: 1) دیدگاه غیرعینی (وایلدمن(Wildman )، دریس(Drees ) و دیویس (Davis )) و 2) دیدگاه عینی.
ذیلِ دیدگاه عینی، دو دیدگاه وجود دارد: 1) سازگار با قوانین (از طرفداران می‌توان از جمله به پیکاک و کلیتون اشاره کرد)، 2) ناسازگار با قوانین؛ نزاع این دو گروه بر سر موضوع علیت است. ذیل گروه دوم، چهار دیدگاه وجود دارد: 1) تخمینی(پوکینگهورن طرفدار این دیدگاه است)؛ 2) توصیفی؛ (راسل و مُرفی طرفدار این دیدگاه هستند) 3) هستی‌شناسانه؛ (افرادی چون تریسی و الیس (Ellis ) طرفدار این دیدگاه هستند) 4) هستی‌شناسانهٔ قوی (این رویکرد طرفداری در میان متخصصانِ پروژه فعل الهی ندارد.)
برخی منابع ارائه و مطالعه بیشتر درباره خداباوری باز:
William Hasker, (1989) God, Time, and Knowledge , Cornell University Press.
William Hasker, (2004) Providence, Evil, and the Openness of God, Routledge.
Gregory A. Boyd, Satan and the Problem of Evil: Constructing a Trinitarian Warfare Theodicy, InterVarsity, 2001.
Clark Pinnock, Richard Rice, John Sanders, William Hasker, David Bassinger, The Openness of God , InterVarsity, 1994.
R. K. McGregor Wright, No Place for Sovereignty: What’s Wrong with Freewill Theism, InterVarsity, 1996.
Thomas Flint, Divine Providence, Cornell University Press, 1998.
برخی منابع ارائه و منابعی برای مطالعه بیشتر درباره الهیات شک‌باورانه:
William Rowe, (1979) “The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism” American Philosophical Quarterly, 16: 335– 41
Wykstra, Stephen J. (1984) “The Humean Obstacle to Evidential Arguments from Suffering: On Avoiding the Evils of Appearance.” International Journal for the Philosophy of Religion, 16.2: 73-93.
Trent Dougherty and Justin P. McBrayer (eds.), Skeptical Theism: New Essays, Oxford University Press, 2014
برای مطالعه بیشتر درباره فاعلیت الهی:
Wesley Wildman, “The Divine Action Project, 1988–2003”, Theology and Science, June 2010.
Nicholas Saunders, Divine Action and Modern Science, Cambridge Univ. Press, 2002.
Trade A. Smedes, Chaos, Complexity, and God: Divine Action and Scientism, Leuven, Paris, and Dudley Mass.: Peeters, 2004.
Christoph Lameter, Divine Action in the Framework of Scientific Thinking: From Quantum Theory to Divine Action, Newark, Calif.: Christianity in the 21st Century, 2006.
نظر شما :