کارگاه آموزشی، کاربرد الگوهای انسان شناسی از منظر قرآن کریم برگزار شد

 پژوهشکده مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی در روزهای 8 و 9 شهریور 1394 کارگاه آموزشی «کاربرد الگوهای انسان شناسی از منظر قرآن کریم» برگزار کرد. دکتر فروغ پارسا، رئیس پژوهشکده حکمت معاصرگفت: برای ارتقای کمّی و کیفی پژوهش­های قرآنی باید به­سوی گسترش روش ­شناسی در حوزه مطالعات قرآنی حرکت کرد و اجرای این کارگاه  گامی در جهت این هدف راهبردی پژوهشکده و انجمن  بوده است . رئیس هیئت مدیره انجمن با مرور بر تاریخچه فعالیت­های قرآنی، حرکت سید جمال الدین اسدآبادی در طرح گفتمان عصری­سازی تفسیر قرآن را آغاز­گر تحول این حوزه دانست. وی تأکید کرد که رویکردهای تاریخی نگرانه، معنا شناسانه و انسان شناسانه در پژوهش­های قرآنی معاصر نتیجه اندیشه­های سید و شاگردان وی بوده است. پارسا با اشاره به پیشینه رویکرد انسان شناسانه در مطالعات قرآنی تذکر داد آشنایی پژوهشگران قرآنی با علم انسان­شناسی و روش­شناسی آن در زمان حاضر ضرورت دارد. در ادامه آقای دکتر پاکتچی به­عنوان دومین سخنران بحث­های مقدماتی، ارتباط حوزه انسان­شناسی و مطالعات قرآنی را مطرح و گزارشی به نسبت تفصیلی از کارهای انجام شده توسط مسلمانان و مستشرقان ارائه دادند. بر اساس این گزارش، علاوه بر محققان غربی، محمود شکری آلوسی، فضل­الرحمن، محمد ارکون و محمد حمید الله از جمله اندیشمندان مسلمانی هستند که دانش انسان شناسی و تاریخ را به­عنوان یکی از ضروریات تفسیر قرآن برشمرده و در این رابطه آثاری داشته­اند. پاکتچی با اشاره به تقسیم انسان شناسی به دو شاخه اصلی انسان­شناسی زیستی و فرهنگی  تأکید کرد. بیشتر محققان قرآنی بر   انسان­شناسی فرهنگی (cultural anthropology ) تمرکز کرده­اند. ایشان انسان­شناسی خویشاوندی، انسان­شناسی شهرنشینی، انسان­شناسی تعلیم و تربیت، انسان­شناسی اقتصادی و انسان­شناسی سیاسی را در زمره انواع دانش انسان­شناسی فرهنگی برشمردند و آیات (فرقان:54 ، احزاب:4 ، توبه:97، فجر:9 ، فاطر:28 ،نمل:34 ،..) را با رویکرد انسان­شناسی فرهنگی مورد بررسی قرار دادند و بر ضرورت طرح چنین رویکردی در مطالعات قرآنی تاکید کردند.

 دکتر مهدی مطیع، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، سخنران بخش بعدی نشست بودند.. بحث کلی در باره انگاره­های فرهنگی موجود در آیات قرآنی بود و ایشان انگاره مالکیت انسانی را در قالب آیات مرتبط با موضوع «برده داری» و «ازدواج» تبیین کردند. وی اتخاذ رویکرد مردم شناسانه در بستر فرهنگ را زمینه ساز فهم فضای نزول آیات قرآنی و در نهایت فهم گفتمان قرآن برشمردند.

در این خصوص به تاکید وافر قرآن کریم به پیوند­های نسبی بر مبنای آیات (هو الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا)(فرقان:54)و ( ما جعل ادعیاءکم ابناءکم) ( احزاب:4)و سبب شناسی چنین امری، در مقایسه با جهت­گیری­های معاصر نسبت موضوع فرزند خواندگی اشاره شد. از  منظر مطیع تغییر انگاره­های فرهنگی منجر به تغییر مفاهیم و حتی مولفه­های معنایی واژگان می­شود. لذا می­بایست به نحوه تغییرات فرهنگی در قرآن بسیار توجه کرد. به عنوان مثال، انحصار مالکیت به ذات الهی در مفاهیم قرآنی، همچنین تمرکز بر مفهوم پرسشگری از اموال دنیوی انسان در حیات اخروی، موجب شد،  انگاره مالکیت در فرهنگ جاهلی تغییر بنیادینی یابد. وی فضاسازی­های قرآنی را موجب پررنگ شدن جنبه انگیزشی تعالیم قرآنی دانست. در این فضا، انگاره­ها دگرگون شده، واژه سازی انجام می­گیرد و در نهایت فضای فرهنگی تغییر می­یابد.

در بخش پایانی نشست، آقای شیرزاد در حوزه ارتباط انسان­شناسی اقتصادی با مطالعات قرآنی، مطالبی بیان کرد. وی کاربرد واژگان (شراء، قرض، ربا، تجارت، ربوا، بیع) در آیات قرآنی را بر مبنای مطالعات ریشه شناختی، تاریخی و اقتصادی به­نحو مبسوط بیان و مویداتی مبنی بر اختصاص هر یک از این واژگان اقتصادی به دورانی خاص از اقتصاد عصر نزول قرآن کریم ارائه کرد.

نشست « کاربرد الگوهای انسان شناسی از منظر قرآن کریم»، توسط انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی در روز دوشنبه10 شهریور 1394 ادامه یافت. در آغاز سرکار خانم دکتر پارسا اجمالا مروری بر مباحث نشست روز قبل داشتند . سپس آقای دکتر مهروش، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آزادشهر، بحثی پیرامون «ضرورت باز تعریف علوم قرآن و حدیث با انسان شناسی» ارائه کردند. براساس اظهارات: شاخه­های مختلف علوم اجتماعی علیرغم اتخاذ روش­های متفاوت، رسالتی مشترک داشته و از دستاوردهای دیگر علوم بهره برده­اند. در این میان مطالعات تاریخی، کهن­ترین حوزه­ای است که همواره با انسان­شناسی و مطالعه اقوام بدوی پیوند داشته است. از نگاه مهروش اتخاذ رویکرد مردم شناسناسانه در پژوهش­های علوم قرآن و حدیث موجب می­شود موضوع های عصر نزول با همان فهم معاصران عصر نزول دریافت شوند. به همین دلیل، درک مسائل قرآنی مرتبط با حج، جهاد، ازدواج و ... مستلزم درک انسان­شناسی فرهنگی و مطالعات مردم شناسانه است. یحیی میرحسینی، دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث در دانشگاه امام صادق (ع)، مطلبی با عنوان « تعالی راست و فرومایگی چپ در  فرهنگ اسلامی با تکیه بر آیات قرآن و روایات معصومین » را با  رویکردی انسان شناسانه بررسی کردند. ایشان پس از اشاره به جهان­شمولی بحث دلالت واژه چپ بر معانی منفی و واژه راست بر معانی مثبت، این موضوع را در سطح ادبیات، گزاره­های درون دینی و برون دینی مورد کاوش قرار دادند. آقای دکتر پاکتچی در بخش بعدی نشست موضوع بسیار با اهمیت و نوین « انسان شناسی سیاسی» را مورد توجه ویژه قرار دادند. پیشینه این رویکرد مأخوذ از نظرهای ژرژ بالندیه (1967) در فصل سوم «فرمانروای بیگانه» با عنوان «خویشاوندی و قدرت» است. ایشان این نظریه را در پرتوی مطالعات ریشه­شناسی تبارشناختی و گونه­شناختی، تحلیل داده­های یادمانی در مسیر تحول تاریخی و استفاده از داده­های معاصر مربوط به جوامع به نحو تطبیقی با جامعه عربستان مورد بررسی قرار دادند. در تحلیل نظری پایانی تاکید شد: قرآن کریم موضوع «توزیع قدرت» به نحو حداکثری مورد توجه قرار گرفته، قدرت­های قبیله­ای کاسته شده، تلقی الوهی از قدرت اصلاح شده و قدرت انسان در جهت قدرت خداوند متعال معنا می­یابد.