تحلیل گفتمان چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
تحلیل گفتمان را به‌عنوان یک عبارت نخستین‌بار زلیک هریس در سال 1952 در یک مقاله زبانشناسی به کار برد. بعد از هریس بسیاری از زبان شناسان، تحلیل گفتمان را به جای تحلیل متن به کار بردند. این افراد معتقد بودند منظور از تحلیل گفتمان تحلیل ساختار زبان گفتاری مثل مصاحبه یا سخنرانی یا گفتگو است ولی در تحلیل متن ساختار زبان نوشتاری مثل مقاله، داستان و گزاره تحلیل می‌شود. هدف زبانشناسان از تحلیل گفتمان هم تحلیل زبان گفتاری بود هم نوشتاری.
زبانشناسان معتقدند در تحلیل گفتمان به جای اینکه صرفاً به عناصر لغوی و نحوی که یک جمله را تشکیل می‌دهند، توجه شود، به عوامل بیرون از متن یعنی زمینه موقعیتی، فرهنگی و اجتماعی در تحلیل متن توجه می‌شود. درواقع، در تحلیل گفتمان علاوه بر خود متن، شرایط اجتماعی و فرهنگی که متن تحت تأثیر آنها قرار دارد، مطالعه می‌شود.
از اواسط دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 به دلیل تغییراتی وسیعی که در رشته‌هایی چون قوم‌نگاری، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی نشانه‌شناسی و رشته‌های دیگری که به مطالعات نظام‌مند ساختار و کارکرد و فرایند تولید و گفتار علاقه‌مند بودند عبارت تحلیل گفتمان از انحصار زبانشناسی خارج و به یک گرایش مطالعاتی بین رشتهای و یک رویکرد تبدیل شد.
بدین‌ترتیب، رویکرد تحلیل گفتمان درواقع به‌منزله راهی دانسته شد که می‌توان از آن برای حل معضلات و مشکلات اجتماعی استفاده کرد. در این رویکرد هم به زبان متن توجه می‌شود هم به بافت و موقعیت و تولید و درک و فهم متن. در تحلیل گفتمان، رابطه متن با بافتی که از آن برمی‌خیزد بررسی می‌شود، خواه این متن به صورت نوشتار باشد یا گفتار، کوتاه باشد یا بلند.
چه پیش‌فرض‌هایی در تحلیل گفتمان وجود دارد؟
- انسان‌ها به یک متن یا گفتار نگاه یکسانی ندارند، یعنی از متن برداشتی یکسان ندارند.
- برداشت و تفسیر یک متن همیشه برداشتی نادرست از متن است.
- به متن باید به‌عنوان یک کل معنادار نگاه کرد و این معنا ممکن است در خود متن نباشد.
- در هرگفتمانی یک حقیقت نهفته است اما هیچ گفتمانی تمام حقیقت را دربرندارد.
- متنی که خنثی یا بی‌طرف باشد وجود ندارد، متن‌ها بار ایدئولوژیک دارند.
- نحو متن نیز معنادار است، چون معانی اجتماعی و ایدئولوژیک دارند و این معانی در جای خود به عواملی که دال‌ها را می‌سازند مثل رمزها، بافت‌ها، مشارکت‌ها و تاریخ مختلف وابسته‌اند.
- معنا همانقدر که از متن برمی‌خیزد، از بافت یا زمینه اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیر می‌پذیرد. معنا و پیام یک متن در بین نوشته‌های آن متن قرار دارد.
- هر متنی در شرایط و موقعیتی خاص تولید می‌شود. به همین دلیل رنگ خالق خود را همیشه با خود دارد.
- هر متنی به منبعی از قدرت یا اقتدار مرتبط است.
- گفتمان سطوح و ابعادی متعدد دارد .
با توجه به این پیش‌فرض‌ها اهداف مهمی که در تحلیل گفتمان دنبال می‌شود عبارت‌اند از:
- چه رابطه‌ای بین نویسنده، متن و خواننده وجود دارد؛
- بی‌ثباتی معنا نشان داده شود؛
- رابطه بین متن و ایدئولوژی روشن شود،
- تأثیر متقابلی که متن و زمینه بر یکدیگر دارند نشان داده شود؛
- ساختار عمیق و پیچیده تولید متن یعنی جریان خلق گفتمان روشن شود.
برای مطالعه و آموختن بیشتر درباره تحلیل متن پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این زمینه درس‌گفتارهایی برگزار می‌کند. علاقه‌مندان به این موضوع می‌توانند با مراجعه به سایت واحد آموزش‌های پژوهشگاه در این دوره‌ها ثبت نام کنند و دانش خود را در این زمینه ارتقا بخشند.
الهام رضانژاد
نظر شما :