بمناسبت بزرگداشت نظامی گنجوی
نظامی گنجوی، حکیم عاشقانه‌سرا
همه عالم تنست و ایران دل
نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود یقین باشد
زان ولایت که مهتران دارند
بهترین جای بهتران دارند
جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید متخلص به نظامی، بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۴۰ ه.ق در شهر گنجه چشم به جهان گشود. او یکی از بزرگترین شاعران و حکیمان ادب فارسی، با آثاری جاودانه است که در تمدن فارسی‌زبان جایگاهی در خور ستایش دارد. نظامی با تسلط بر علوم زمانه، در شعر فارسی افق‌های تازه‌ای گشود که تأثیر آن تا قرن‌ها بعد در ادبیات ایران‌زمین مشهود است. نگاه او به عشق، اخلاق، اجتماع و هستی‌شناسی، آمیزه‌ای از حکمت عملی و درون‌کاوی عرفانی است که در دوره پرآشوب زندگی او، صدایی متفاوت و خردورزانه به شمار می‌آید. او در علوم عقلی از نامداران عصر خود بود و در علوم نقلی همانند قرآن، فقه، احادیث نیز تبحری مثال‌زدنی داشته است.
حکیم گنجه در ادبیات فارسی از شعرای صاحب سبک به شمار می‌آیدکه در اشعار خود عشق، حکمت و عرفان را هنرمندانه درهم آمیخته است. نظامی پیشوا و سرآمد داستان‌سرایی در ادب فارسی است. داستان‌پردازی او چنان ساختارمند است که ستایش همگان را برانگیخته است. او را باید بزرگترین بزم‌سرای ادبیات پارسی دانست. از او اشعار حماسی آمیخته با بزم نیز به جای مانده است. برخی محققین هنر او را در سرودن حماسه بزمی ستوده‌اند و برخی دیگر همین تلفیق را مایه ناکامی او در عرصه حماسه‌سرایی دانسته‌اند. اما به هر تقدیر نظامی پدیده شگفت انگیز سده ششم هجری شمسی است و بدون تردید باید او را از ستارگان درخشان آسمان پرستاره ادبیات فارسی دانست. اشعار غنایی نظامی از مرزهای ایران‌زمین فراتر رفته است و دیگر اقوام و ملت‌ها نیز تأثیر بسزایی داشته است تا آنجا که به دنبال او منظومه‌های بسیار در فرهنگ‌های همجوار سروده شده است و لطافت و ظراف کلام او سنت‌های فرهنگی دیگر را تحت تأثیر خود قرار داده است. اشعار او سرشار از تصویرپردازی اعجازانگیز، دقیق و ظریف است. او برای توصیف ساده‌ترین صحنه‌ها، از تصاویر زنده و خلاقانه استفاده می‌کند و هنر توصیف‌گری در شعر او به غایت خودنمایی می‌کند. زبان فاخر و غنی او در شعرسرایی، زبانی آکنده از صنایع ادبی و درعین حال موسیقایی است. شاید بتوان گفت او در انتخاب واژگان و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و به کار بردن تشبیهات و استعارات، پس از خود نظیری نیافته است. هنر نظامی در به تصویر کشیدن عشق زمینی در کنار عشق عرفانی نیز ظرافتی درخور دارد و این آمیزش عشق پاک و معرفت الهی در آثار او سبک خاص او را در عاشقانه‌سرایی پدید آورده است. ادبیان نطامی ادبیاتی است که ترک فضیلت نمی‌کند؛ او یکی از بزرگترین بانیان شعر اخلاقی به شمار می‌رود و تقریباً در تمام آثارش، پیام‌های اخلاقی و اجتماعی به قوت حضور دارند. این آمیزه شعر و پند، سبک خاص نظامی را از دیگر عاشقانه‌سرایان متمایز کرده است.
از نکات قابل توجه در شعر نظامی اینکه او برخلاف بسیاری از شاعران هم‌عصر خود، کاملاً فارسی‌نویس بود و حتی واژه‌هایی جدید ابداع کرد که در زبان فارسی ماندگار شده است و همین نکته در کنار ابراز مهر و عشق نظامی در جای جای اشعارش به سرزمینش ایران ردیه‌ای است قوی بر هر ادعای باطل و جریان تحریفی که می‌کوشد او را به عنوان شاعری آذربایجانی در جهان معرفی کند و
نظامی برخلاف بسیاری از شاعران دوران خود، چندان تمایلی به حضور در دربارها نداشت و بخش عمده عمر خود را در خلوت‌گزینی و غور در احوال خود و کسب دانش سپری کرد. اگرچه گفته می‌شود برخی از آثار او به سفارش حاکمان زمان سروده شده است، اما در هر حال نگاه انتقادی و آزاداندیشانه نظامی در سراسر این آثار نیز مشهود است.
نظامی در دوران عمر خود که شاهکارهایی روح‌نواز برای ادبیات فارسی بر جای گذاشت. پنج گنج یا خمسه او گنجینه خرد و زیبایی است که شامل مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه است. این آثار، با وجود تنوع موضوعی روح واحدی دارند و آن اهتمام نظامی برای آشتی دادن خرد و عشق، اخلاق و لذت، عرفان و زندگی اجتماعی. است
مخزن‌الاسرار را باید عرفان و حکمت در جامه شعر دانست. این اثر نخستین بخش از پنج گنج و مجموعه‌ای از پندهای اخلاقی و عرفانی است که در قالب ۲۰ مقاله ارائه شده است. نظامی در این اثر، از مرز شعر عبور می‌کند و به مقام آموزگار اخلاق و مرشد معنوی می‌رسد. نکوهش دنیاپرستی، ستایش زهد و تقوا، دعوت به خودشناسی و تأکید بر عدالت، ستون‌های اصلی اندیشه او در این کتاب‌اند. نظامی در مخزن‌الاسرار، شاعری است که فراتر از زیبایی‌شناسی ادبی، دغدغه اصلاح اجتماعی و تربیت معنوی دارد.
خسرو و شیرین، عصاره عشق و خرد است. نظامی در این منظومه عاشقانه، با پرداختن به ظرایف روان‌شناختی شخصیت‌های داستان، عشق را به بستری برای تحول اخلاقی و رشد معنوی تبدیل می‌کند. خسرو، نماد قدرت و هوس، در برابر شیرین، نماد عشق پاک و استقلال شخصیتی، قرار می‌گیرد. تقابل خرد و لذت‌جویی، عشق و سیاست، از این اثر یک منظومه چندلایه ساخته استو
لیلی و مجنون، نشان نظامی در برپا کردن اسطوره عشق پاک در آثارش است.لیلی و مجنون، روایتی متفاوت از عشق است. عشقی که سرانجامش وصل نیست، بلکه جاودانگی است. مجنون، عاشقی است که در طلب معشوق، از خود و جهان فارغ می‌شود و به عارف واصل بدل می‌گردد. به طور کلی باید گفت نظامی در عرفان به دنبال قله‌های مشرب تصوف نیست، بلکه با ارج نهادن به زندگی، آن هم زندگی زمینی و انسانی می‌کوشد جستجوی حقیقت و یگانگی با حقیقت را از پیچ و خم زیستن در دنیا دنبال کند.
هفت پیکر، یکی از پیچیده‌ترین و نمادین‌ترین آثار نظامی است که سفری نمادین را روایت می‌کند. در روایت زندگی بهرام گور که در قالب دیدار با هفت شاهزاده و شنیدن هفت داستان بازگو می‌شود، الگویی از سفر روحانی انسان در مسیر شناخت خویشتن و هستی به بیان در می‌آید. نظامی در این اثر، بازی‌های سیاسی، وسوسه‌های نفسانی و نیاز به تعالی روحی را در کنار هم به نمایش می‌گذارد.
اسکندرنامه، که البته از گزند انتقاد منتقدین در امان نمانده است شاید تلاش نظامی است برای ترسیم یک انسان آرمانی که در عین بهره‌مندی از حکمت، به قدرت جهان‌گشایی رسیده است. بحث و گاهی چدل درباره نگاه نظامی در سرودن چنین اثری و انتخاب اسکندر به عنوان شخصیت متنخب برای ترسیم چنین ایده و آرمانی بحثی گرم و پرفراز و نشیب در میان محققین و ادب‌پژوهان است.
دیوان اشعاری که از نظامی باقی مانده است شامل قصیده ها، غزلیات، رباعی ها و قطعه هایی هستند که جایگاه ویژه ای در ادبیات فارسی دارند.
یکی از اسناد ارزشمند درباره شخصیت نظامی، نامه‌های انتقادی و اجتماعی او به حاکمان زمان است که می‌توان آن را پژواک دردهای زمانه او خواند. نامه‌هایی که در آن‌ها، با صراحت از بی‌توجهی به اهل خرد و فضیلت گلایه کرده و جامعه‌ای را توصیف می‌کند که در آن، چاپلوسان در صدرند و اندیشمندان در حاشیه. این نامه‌ها سراسر نشان از دغدغه‌های اجتماعی نظامی دارد.
نظامی گنجوی، نه فقط یک عاشقانه‌سرای چیره‌دست، که حکیمی بزرگ و عارفی خردورز است. آثار او امروز نیز می‌تواند نوری بر راه زیستن خردمندانه، عاشقانه و اخلاقی بیافکند.
ماندانا چگنی فراهانی
کارشناس معاونت کاربردی سازی علوم انسانی و فرهنگی
نظر شما :