یادداشت بمناسبت شب یلدا

آیین شب یلدا

در فرهنگ مردم ایران فصل سرد زمستان، با آیین یلدا آغاز می شود که بهانه ای برای ابراز شادی و محبت به اعضای خانواده و خویشاوندان است. مطالعه و بررسی کیفیت برگزاری این آیین به همان شیوهای که در فرهنگ مردم ایران وجود داشته است و چگونگی گذران وقت در دوره ای که رسانه ها همچون امروزه توسعه نیافته بود، نشان می دهد که دیدار خویشان، تکریم بزرگان، تلاوت قرآن و دعا و مناجات، قصه گویی، شاهنامه خوانی، حافظ خوانی، بازی های گروهی و.. از عناصر متعدد و کهن این آیین به شمار می روند. تأکید بر سنّتهای پسندیده یلدا بدان علت است که غفلت از کارکردهای مهم و تأثیرگذار این آیین خانوادگی و شیوه صحیح و سنّتی اجرای آن، نسلهای آینده را از دانستن و شناخت صحیح بازمی دارد. بدیهی است ارائه قابلیت های شادیآفرین و امیدافزای آیین یلدا در محتوای فیلمنامه ها، به تصویر کشیدن عناصر و اجزای متعدد آیین یلدا در مستندهای فاخر و ساخت نمایشهای رادیویی، فیلمهای داستانی و سینمایی فاخر و جذاب با معرّفی و شناساندن عناصر مغفول آیین یلدا از ضروریات فرهنگی امروز به شمار می رود .

    ایرانیان شب سرد یلدا را به امید دیدار خورشید درخشان، با شادمانی به صبح می رسانند تا استقبالی با مهر و عطوفت از مهر فروزان هستی داشته باشند. یلدا، آیینی ملّی است که با گذر زمان سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده، مشخصه های ارزشمندی در فرهنگ عامه بر جای گذاشته است. ویژگیهایی که اگر خوب مطالعه و شناخته شوند می توانند محمل مناسبی برای بیان معانی و معارف والای دینی و انسانی باشند. معیارهای زیباشناختی فرهنگ عامه در خلال اجرای آیینی تقویت می شود. بازخوانی و بازسازی آیین های شب یلدا و ترویج سلیقه و ذائقه فرهنگی نهفته در لایه های آن، جز در قالب اجرای بخشی از یک آیین ماندگار و دیرینه امکانپذیر نیست. مطالعه و مشاهده برخی از اعمال و آداب و رسوم این شب نشان می دهد چگونه فرهنگ عامه با تمسک به آیین شب چله معانی و در برخی موارد معارفی را به نسلهای بعدی منتقل می کند و بر روی آن تأثیر می گذارد.

    «یلدا» کلمه‌ای متعلق به زبان سریانی است و معنای لغوی آن تولد، میلاد یا زایش است. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است. یکی از دلایل برگزاری این جشن، شب زادروز ایزدمهر یا میترا است. مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی‌ها و آریایی‌ها به پیش از دین زرتشت بازمی گردد که پس از ظهور زرتشت، این پیامبر او را اهورامزدا تعریف کرد. یکی از ایزدان اهورایی مهر بود که هم اکنون بخشی از اوستا به نامش نامگذاری شده است.

    درباره نامگذاری این شب روایات دیگری هم وجود دارد مانند اینکه گفته می شود یلدا در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی حدیث میلاد عشق است که هر سال در «خرم روز» مکرر می‌شود. «ماه دلداده مهر است و این هر دو سر بر کار خود دارند که زمان کار ماه شب است و مهر روزها بر می‌آید. ماه بر آن است که سحرگاه، راه بر مهر ببندد و با او در آمیزد، اما همیشه در خواب می‌ماند و روز فرا می‌رسد که ماه را در آن راهی نیست. سرانجام ماه تدبیری می‌اندیشد و ستاره ای را اجیر می‌کند، ستاره ای که اگر به آسمان نگاه کنی همیشه کنار ماه قرار دارد و عاقبت نیمه شبی ستاره، ماه را بیدار می‌کند و خبر نزدیک شدن خورشید را به او می‌دهد. ماه به استقبال مهر می‌رود و راز دل می‌گوید و دلبری می‌کند و مهر را از رفتن باز می‌دارد. در چنین زمانی است که خورشید و ماه کار خود را فراموش می‌کنند و عاشقی پیشه می‌کنند و مهر دیر بر می‌آید و این شب، «یلدا» نام می‌گیرد. از آن زمان هر سال مهر و ماه تنها یک شب به دیدار یکدیگر می‌رسند و هر سال را فقط یک شب بلند و سیاه وطولانی است که همانا شب یلداست» .

مروری بر برخی آیین های شب یلدا در فرهنگ مردم ایران

تفال به دیوان حافظ

دیوان حافظ جایگاه خاصی در سفره شب یلدا دارد و مهمانان در دورهمی‌های خود فاتحه‌ای نثار روح حافظ می‌کنند و تفألی به دیوان او می‌زنند تا احوال آینده خود را از این طریق جویا شوند. رسم دیگری در گذشته مرسوم بود که افراد با انتخاب یک گردو و شکستن آن، از روی پوک بودن یا نبودن گردو، فال می‌گرفتند.

بردن شب چله‌ای برای تازه عروس‌ها

با فرارسیدن روز آخر آذر، خانواده تازه عروس و داماد هدایایی را با عنوان شب چله‌‌ای برای یکدیگر تهیه می‌کنند. این رسم بر اساس هر شهر و دیار متفاوت است و به‌شکل خاصی اجرا می‌شود. فلسفه این رسم در این بوده است که در گذشته دو نامزد فقط در موقعیت‌های خاصی نظیر شب یلدا قادر به دیدار یکدیگر بودند. خانواده‌ داماد به بهانه بردن شب چله‌ای از خانواده‌ عروس می‌خواستند تا به عروس‌ اجازه دهند در مراسم خانه آن‌ها حضور یابد. کله قند، شیرینی‌های متنوع، یک قواره پارچه، کیف و کفش و لباس زمستانی برای عروس، قطعه‌ای طلا، آجیل و خشکبار، میوه، مرغ، گوشت و... جزو هدایایی است که برای عروس برده می‌شود که بسته به محل زندگی افراد ممکن است تغییر کند.

روشن کردن آتش

در دیدگاه گذشتگان این امر نماد روشنی و خورشید بوده است و برخی برای رفع نحسی اهریمن و تاریکی، آتش روشن می‌کردند.

تلاوت قرآن

مراسم تلاوت قرآن در شب یلدا و شب زنده داری این شب در مزرعه شیخ فاضل فریدونشهر درخور توجه است. اغلب مردم در این روستا اول زمستان را ختم انعام می گرفتند؛ ختم هم بدین صورت بود که یک نفر، تعدادی از همسایگان خود را دعوت می کرد و افراد زمانی که به خانه او میرفتند ، سوره مبارکه «انعام » را تلاوت می کردند . تعداد این افراد معمولاً فرد بود، 9 یا یا 11 ... پس از آن سؤالاتی مطرح می کردند که بچه ها بتوانند به آن جواب دهند و جایزه بگیرند. گاه جایزه، یک جلد کلام الله مجید بود.رقابت بچه ها در پاسخ به سؤالات مسابقه شبی خوشایند را برایشان رقم می زد.

قصه گویی

درشهر دامغان، شب چله، همسایه ها در منزل یکی از بزرگان محل ، شب یلدا را جشن می گرفتند یا به منزل پدربزرگ و مادربزرگ خود می رفتند و تا پاسی از شب به قصه ها و داستانهای آنها گوش می کردند. در لاهیجان نیز بزرگتر مجلس که تجربه بیشتری داشت برای بقیه قصه نقل می کرد.

کتاب خوانی و شاهنامه خوانی

در دستجرده گلپایگان یکی از کارهایی که در شب نشینی شب چله آغاز و تا اوایل اسفند ادامه می یافت، پرده خوانی و شاهنامه خوانی بود؛ اول مجلس با نام حضرت علی و پایان آن نیز با نام آن حضرت بود. در شهرضا نیز یک نفر با صدای بلند برای جمع حاضر در شب نشینی، کتاب می خواند. اغلب نیز کتابهای شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، امیرارسلان، حسین کرد، فلکناز، خورشید آفرین، حیدربیک و چهل طوطی خوانده می شد. در قروه کردستان پس از خوردن شب چره و اجرای بازیهای محلی، نقّال شروع به خواندن قصه هایی از شاهنامه، امیرارسلان رومی، حسین کرد می کرد و در مدت نقل نیز که تا بانگ خروس ادامه می یافت، هیچ کس حق حرف زدن نداشت و اگر کسی خلاف این قانون عمل می کرد، جریمه او تحویل یک رأس بزغاله و مانند آن بود. بهترین بزم و بهترین لذت در سرتاسر لرستان، شاهنامه خوانی بود. در تاکستان نیز علاوه بر شاهنامه، چهار درویش و چهل طوطی و مصائب خامس آل عبا نیز خوانده می شد. بخشهایی از نهج البلاغه، زندگانی حضرت زهرا(س) ، کتاب های روضه خوانی و نیز جامع التمثیل از جمله کتابهای دیگری بوده که در کاشمر، در شب چله خوانده می شد. در تنکابن نیز کتابهای امیرارسلان و حسین کرد خوانده می شد. در رامهرمز اغلب بزرگ ترها، قصه ها و داستانهای شیرین عاشقانه همچون لیلی و مجنون، فرهاد و شیرین و خسرو و شیرین را نقل می کردند و برخی هم از شاهنامه فردوسی و دلاوریهای رستم و دیگر پهلوانان ایران سخن به میان می آوردند و آنهایی که صدای خوبی داشتند، شاهنامه را به آواز بلند می خواندند و همچنین از زندگانی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و جنگهای ایشان با کفار و دلاوریهای امیرالمؤمنین در رویارویی با پهلوانان عرب، داستان ها می گفتند. در سقز نیز داستان های خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، خورشید و خاور، خاتوزین و کاکه مد که منظوم و به زبان کردی بوده، خوانده می شده است.

خوراکی های شب یلدا  

در کل، خوراکی‌هایی چون آجیل، انار، هندوانه، سبزی‌پلو با ماهی و گاهی آش رشته، همگی از رسم‌هایی هستند که در شب یلدا خانواده‌های ایرانی را گرد هم می‌آورند. برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفره‌ای پهن می‌شود که به آن سفره یلدا یا چله می‌گویند و با گونه‌هایی از خشکبار، انار دان شده یا هندوانه تزئین می‌شود. انار و هندوانه از مهم‌ترین خوراکی های شب یلدا هستند. همچنین خشکبار مانند برگه هلو و زردآلو و آجیل شب یلدا نیز در ایران هواداران بسیاری دارد.  برای نیاکان ایرانی‌ها که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ سرخ (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و گزینش سیب سرخ و سنجد در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع داشته است.

ماریا مؤمنی

کارشناس معاونت کاربردی سازی علوم انسانی و فرهنگی