بمناسبت روز کتاب و کتابخوانی

یادی از یار مهربان

روز بیست و چهارم آبان ماه در تقویم فرهنگی کشور، آغاز هفته کتاب و کتابخوانی است. امروزه انس با کتاب و میزان گرایش به مطالعه، یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی به شمار می‌رود. با این وجود، گسترش علم و تکنولوژی و سیطره شبکه های اجتماعی بر زندگی ما، موجب شده است کتاب و کتابخوانی تا حدی به دست فراموشی سپرده شود. این در حالی است که کتابخوانی غیر از افزایش معلومات ما فواید بسیاری از جمله افزایش تمرکز، ارتقای مهارت نوشتاری، افزایش خلاقیت، بهبود مهارتهای ارتباطی، تقویت قوه تخیل، تقویت تفکر نقادانه و سرگرمی را به دنبال دارد. بنابراین لازم است نهادهای مختلفی در یک کشور دست به دست هم بدهند تا بتوانند فرهنگ مطالعه را هرچه بیشتر توسعه داده و در میان همه اقشار نهادینه سازند.

    اولین نهادی که درآن، کودک با کتاب و کتابخوانی، انس می‌گیرد، خانواده است.خانواده عامل بسیار مؤثری در ایجاد عادت به مطالعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی است. محیط و شرایط خانواده، روش تربیتی و آموزشی والدین، طرز تفکر و نگرش والدین در رابطه با مطالعه و کتابخوانی، وجود کتب و نشریات قابل دسترس و همچنین سطح اقتصادی و پایگاه اجتماعی خانواده، نقش بسزایی در تقویت عادات مطالعه و کتابخوانی دارد. پدر و مادر، بهترین معلم کودک هستند که باید شوق مطالعه را در او تقویت کنند، همچنین در منازل باید محلی اختصاصی برای کتابخانه در نظر گرفته شود. اگر والدین و افراد بزرگتر خانواده به مطالعه علاقمند باشند، فرزندان آنها نیز، که همواره از اثرات طبیعی روابط عمیق عاطفی حاکم در خانواده های ایرانی برخوردار هستند، با کتاب، بیشتر و بهتر آشنا شده و به مطالعه و کتابخوانی، عادت می کنند.

     پس از خانواده، مدرسه و نظام آموزش و پرورش مهم ترین نقش را در اشاعه فرهنگ کتابخوانی ایفا می کند. اگر دانش آموز در مدرسه با کتاب آشنا شده و لذت مطالعه، خودآموزی و افزایش معلومات عمومی را درک کند و به مطالعه خو بگیرد، در تمام دوران زندگی، از نتایج مفید و سازنده آن بهره مند می شوند. آموزش و پرورش، باید علاوه بر سیستم آموزشی، به صورت فوق برنامه، با به کارگیری شیوه‌های نوین آموزشی، روند خلاقیت و نوآوری در امر مطالعه را به دانش آموزان بیاموزد. نظام آموزشی همچنین می تواند با تربیت مربیان مجرب و مسلط به مقوله کتاب و کتابخوانی، دانش آموزان را تشویق به خواندن کتاب‌های سودمند کرده و ذائقه کتاب خوانی آنان را ارتقاء دهد.

    از سویی دیگر روش‌های تدریس جذاب‌تر، دانش آموزان را بیشتر به مطالعه علاقمند می‌کند. روش‌هایی چون بازدید دانش آموزان از کتابخانه‌های عمومی شهر، گرفتن آمار کتاب‌ها به عنوان کار عملی از مراکز فروش کتاب در سطح شهر، آزاد گذاشتن دانش آموزان در انتخاب منبع برای انجام تحقیق و کار کلاسی، در دسترس قرار دادن کتابخانه‌های مدارس با طرح کتابخانه‌های آزاد  یعنی بدون حضور مسئول و ناظر بسیار مفید و کارساز خواهند بود.

   از نظر کارشناسان برای بهبود نابسامانی‌های موجود در نظام آموزشی و گسترش فرهنگ مطالعه می‌توان راهکارهای زیر را لحاظ کرد: غنی کردن کتابخانه‌های مدارس، تشویق دانش آموزان به مطالعه توسط معلمان و کارکنان مدارس، برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب در کلاس‌های درس، معرفی کتاب‌های مناسب در تابلو اعلانات و مراسم صبحگاه مدارس، اهدای کتاب به دانش آموزان به عنوان جایزه، دعوت از نویسندگان و اهل قلم جهت ایراد سخنرانی در مدارس، اجرای مسابقات کتابخوانی به مناسبت‌های مختلف، اعطای بن خرید کتاب به دانش آموزان، گنجاندن درس مطالعه و کتابخوانی در برنامه درسی مقاطع مختلف تحصیلی، ایجاد و توسعه رشته‌های تربیت معلمی کتابداران جهت اداره مطلوب کتابخانه‌های آموزشگاهی، معرفی و تقدیر از اعضای فعال کتابخانه‌های مدارس، تشکیل گروه‌های مطالعه دانش آموزی برحسب علاقه آنان به موضوعات مختلف، ‌پیوند دادن موضوع مطالعه و کتابخوانی با درس انشاء، قراردادن میزان توسعه و رشد کتابخانه‌های مدارس و مطالعه بین دانش آموزان به عنوان شاخص‌های ارزیابی مدیران مدارس و ارائه آموزش‌های لازم در امر مطالعه به معلمان و دبیران.

    شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه نیز نقش بزرگ و غیر قابل انکاری در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارند. در این زمینه نقش فرهنگ، سنت های اجتماعی و متولیان فرهنگی بیش از همه مهم و حیاتی جلوه می کند. برگزاری نمایشگاه‌های کتاب درسطح بین المللی، ملی و استانی، اهدای جوایز ادبی و تقدیر از نویسندگان سرآمد، معرفی کتابهای موفق، اهدای کتاب، اعطای کمک هزینه خرید کتاب، اختصاص بودجه لازم به کتابخانه‌های عمومی و ایجاد فضای لازم به کتابخانه‌ها
 از جمله اقداماتی است که دولتها می توانند برای ترویج فرهنگ کتاب و کتاب­خوانی انجام دهند.

    همچنین از صدا و سیما انتظار می‌رود که در قالب برنامه های گوناگون رادیویی و تلویزیونی، در جهت اشاعه هرچه بیشتر فرهنگ کتابخوانی گام بردارد.. برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب، اعلام ساعات کار کتابخانه، اعلام اخبار مربوط به معرفی نویسندگان و تازه های نشر می‌تواند در برنامه‌های صدا و سیما، گنجانده شود تا گامی برای گسترش فرهنگ مطالعه در جامعه باشد.

   ناشران و کتاب فروشی‌ها هم به نوبه خود نقش بسیار موثری در اشاعه فرهنگ کتابخوانی ایفا می کنند. میزان توجه ناشران به تمایلات و نیازهای خوانندگان، استانداردهای چاپ و نشر و همچنین گسترش قلمرو نمایش و توزیع کتاب توسط کتاب فروشی‌ها از جمله عوامل اثرگذاری در گرایش مردم به سمت مطالعه می‌باشد. کیفیت برتر کتاب، اعم از جذابیت ظاهری، نحوه صفحه آرایی و حروف چینی، شیوه طراحی و رنگ آمیزی، تصاویر روی جلد و درون متن، حجم، قطع و کیفیت چاپ و صحافی و همچنین ویژگی‌های محتوایی و مسائل مربوط به ویراستاری کتاب از جمله مواردی است که پیوسته باید مدنظر ناشران، نویسندگان، ویراستاران و به طور کلی متولیان عرصه چاپ و نشر قرار بگیرد.

ماریا مؤمنی

کارشناس معاونت کاربردی سازی علوم انسانی و فرهنگی