یادداشت بمناسبت روز جهانی مساجد

به مناسبت روز جهانی مساجد

     جهان اسلام در قرن بیستم با یکی از حملات مهم به مقدسات خود مواجه شد. در ۲۱ اوت ۱۹۶۹، مسجد الاقصی واقع در بیت المقدس، یکی از سه مسجد مهم در تاریخ اسلام، توسط یک فرد استرالیایی به نام دنیس مایکل روهان–که ظاهرا یک مسیحی صهیونیست بود- به آتش کشیده شد. او خود را فرستاده‌ای از جانب خدا می‌دانست که قصد داشت با نابودی مسجد الاقصی، زمینه را برای ساخت معبد سلیمان فراهم کند. او در مصاحبه‌های خود اعلام کرد که این کار را با هدف انجام تکلیف الهی خویش و بر اساس آموزه های تلمود انجام داده است. این جسارت به ساحت مسجد الاقصی که کام مسلمین جهان را تلخ کرد، بسیاری از قسمت های مسجد الاقصی را تبدیل به خاکستر کرد. در پی این آتش‌سوزی بیش از یک سوم از مساحت کل مسجد از بین رفت و بخش مهم منبر تاریخی صلاح‌الدین، محراب ذکریا و بخش‌های گسترده‌ای از گلدسته مسجد در آتش سوخت. همچنین سقف مسجد و ستون های زیبای آن که به زیبایی با آیات قرآن تزیین شده بودند، نیز طعمه آتش این حرکت ستیزه‌جویانه شدند. مطابق نتیجه برخی تحقیقات، صهیونیست‌ها زمینه اجرای این طرح را با قطع آب مسجد الاقصی وجلوگیری از ورود آتش‌نشانی و مردم به داخل مسجد فراهم کردند. عامل این حریق در دادگاه نمایشی رژیم غاصب اسراییل مجازات نشد، بلکه صرفاً به عنوان بیمار روانی به مرکز نگهداری بیماران روانی روانه شد و چند سال بعد به زادگاه خود، استرالیا مسترد شد.

این حرکت واکنش‌های گسترده و شدیدی از جانب مسلمانان در سراسر جهان به دنبال داشت و اعتراضات شدید مسلمانان منجر به محکومیت جهانی این اقدام شد.سران کشورهای اسلامی پس از مدتها که بحث از تشکیل یک سازمان اسلامی بود، در پی این حادثه در سپتامبر ۱۹۶۹ در مراکش گرد هم آمدند و«سازمان کنفرانس اسلامی» را بنیان نهادند. هدف این سازمان تقویت همبستگی و همکاری بین کشورهای اسلامی به منظور حمایت از منافع و ارزش‌های اسلامی بود.

سالها بعد در اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی در تهران، با پیشنهاد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران مبنی بر نامگذاری سالگرد تعرض به مسجدالاقصی به عنوان «روز جهانی مساجد» موافقت شد. براین اساس روز 31 مرداد در تقویم رسمی کشورمان به عنوان روز جهانی مساجد نامگذاری شد که در آن مردم ایران همانند بسیاری از کشورهای اسلامی برنامه‌هایی را در تکریم و بزرگداشت مسجد برگزار می‌کنند.

جایگاه و اهمیت مسجدالاقصی

مسجدالاقصی به دلیل هویت تاریخی و قداست خاصی که برای ادیان بزرگی چون یهودیت، مسیحیت واسلام دارد، از سویی محل تلاقی، بروز و ظهور مناسبات تمدنی و در بردارنده میراث تمدنی ادیان، اقوام و دولت های مختلف و از سوی دیگر موضوع تخاصم وتنش‌های تمدنی بوده است. عهده داری تولیت مسجد الاقصی و اشراف بر شهر بیت المقدس نه تنها بین ادیان مختلف بلکه بین مذاهب و دولت مردان اسلامی نیز، موضوعی مورد منازعه بوده است و در مقاطعی که خلافت اسلامی دارای مدعیان متعددی بود، اشراف بر مسجد الحرام و بیت المقدس ملاک مشروعیت یا مقبولیت هر یک از خلافت ها دانسته می‌شد.

حرم شریف، مجموعه ای متشکل از مسجد الاقصی، مسجد قبه الصخره، قبه المعراج، قبه السلسله، قبه جبرئیل و سایر مشاهد و آثار منتسب به انبیاء و اولیای الهی و تقدیس شده توسط سه دین بزرگ اسلام، مسیحیت و یهودیت است، چراکه به اعتقاد یهودیان«صخره» قبله و به اعتقاد مسیحیان، محراب حضرت مریم و مهد حضرت عیسی و مسجد الاقصی قبله گاه نخستین مسلمانان و محل عبادت انبیاء و اولیای الهی از جمله رسول گرامی اسلام است. قبه الصخره نیز به محل معراج نبی اکرم (ص) شهرت دارد. مسجد الاقصی و برخی دیگر از مشاهد حرم شریف (بسیاری تعبیر مسجدالاقصی را ناظر بر کل حرم شریف دانسته‌اند) بارها و از ابعاد مختلفی در منابع اسلامی چون قرآن کریم، تفاسیر و متون حدیثی به توصیف درآمده‌اند. آیاتی که به زندگینامه، مقامات، رفتار و اقدامات انبیاء و اولیاء الهی دراین مسجد پرداخته و یا به بیان و توصیف حوادث و رویدادهایی که در این مشاهد در گذشته رخ داده و یا در آینده و حتی موعد قیامت رخ خواهد داد. علاوه بر وجود مشاهد انبیاء و نمادهای دینی، شهر بیت المقدس و به ویژه مسجدالاقصی مجموعه‌ای نفیس از میراث هنری، معماری، ادبی و آیینی مسلمانان است.

جایگاه مسجدالاقصی در میراث تمدن اسلانی انکارناپذیر است. با وجود مناقشات فراگیر سیاسی و مذهبی دولت ها، سلسله ها، فرقه ها و ملل مسلمان اما تلاش دولت مردان و ملل مسلمان درتعمیر یا توسعه مسجدالاقصی و حرم شریف، سنت و رفتاری پسندیده تلفی می‌شد و نوعی همدلی و همفکری و همراهی را به بار می‌آورد. صیانت و دفاع از هویت و ساختار اسلامی شهر بیت‌المقدس و مسجدالاقصی نه تنها در سطح دولتمردان بلکه در سطح اجتماعی و عموم امتاسلامی نیز، زمینه ساز اتحاد، انسجام و تأکید بر آموزه های مشترک دینی و اسلامی بوده است. این نکته نیز قابل توجه است که حاکمان مسلمان برصیانت از میراث تمدنی این شهر اهتمام ویژه داشتند و حتی مشاهد غیر اسلامی را نیز محترم می‌شماردند. می‌توان گفت جایگاه مسجدالاقصی در تاریخ اسلام چنان بوده است که توجه به این مسجد، زعامت آن، سیاست‌ورزی و حتی نظامی‌گری در حفظ و بزرگداشت آن تبدیل به بستری برای رقابت های فکری، اجتماعی و سیاسی شده بود و در دل خود تاریخی از همزیستی و احترام تا هماوردی و تنازع را جای داده است و مطالعه تاریخ آن هم متضمن مطالعه تاریخ اسلام و مذاهب و دولتهای مسلمان و هم دربرگیرنده مطالعه تاریخ بیناادیانی است.

نقش و کارکرد مسجد در جامعه اسلامی

مسجد خانه خداوند در زمین است و مومن مهمان خداوند در مسجد است. مسجد جایگاه نزول خیرات و برکات آسمانی، خانه آگاهی و عبادت، عشق و محبت، صفا و صمیمیت، ایثار و رحمت و در یک کلام تجلی‌گاه بهشت در زمین است. در اهمیت مسجد در اسلام همین بس که پیامبر اکرم(ص)، در اولین قدم برای تشکیل حکومت اسلامی، مسجد النبی را در مدینه پایه‌گذاری کرد که نخستین پایگاه علمی، سیاسی، اجتماعی و حکومتی اسلام به شمار آمد و به عنوان مرکز آموزش معارف اسلامی و انسان‌‌سازی و مرکز حکومت و سیاست‌گذاری شناخته شد.هیچ دینی این چنین به مکان مذهبی خود به دیده محور و پایگاه تمدن‌‌‌سازی نمی‌نگرد. مسجد میزبان سخن از مختصات جامعه اسلامی، حقوق اجتماعی و حقوق انسان، عدالت، حکومت، قضاوت و... بوده است. پیامبر (ص) مسجد النبی را به قلب تپنده‌ای در شهرمدینه بدل کرد که همه آنچه به جامعه مسلمین مربوط می‌شد در آن جای داشت.یکى از موفقیت هاى شگفت‌انگیز پیامبر را باید در پیوند «مسجد و مردم» و یا به تعبیرى پیوند «دین و دنیا» از طریق «مسجد» جست‌وجو کرد. آنچه پیامبر از مسجد النبی ساخت باید الگوی تام و تمام مسجد در جامعه اسلامی باشد. اگرچه مسجد در نگاه اول مرکز عبادی و روحانی است، اما همین عبادت جمعی و نماز جماعت و حتی عبادات فردی در میان مومنان حاضر در مسجد،نماد اتحاد و همبستگی مسلمانان است. اجتماع در مسجد به انسجام اجتماعی جامعه مسلمین می‌انجامد و بستر ارتباط، تعامل، همدلی و همفکری را در جامعه فراهم می‌کند. از همان صدر اسلام، مسجد مرکز اصلی آموزش دینی و علمیبوده‌ است. نخستین دانشگاه‌های جهان اسلام همچون دانشگاه الازهر مصر در مسجد شکل گرفت. علاوه ‌بر این، مسجد محل برگزاری مناظرات و پرسش و پاسخ و تبیین و نیز مرکز علم، عمل، اخلاق، تربیت اجتماعی اصلاح خانواده بود. آموزش قرآن، حدیث، فقه، و علوم اسلامی در مساجد رواج داشته و دارد. مسجد مرکزی برای اجتماع افراد جامعه با نگاه حل مشکلات و معضلات در زمینه‌های مختلف است و در نقش یک پایگاه اجتماعی عمل می‌کند و با فرصتی که برای تقویت روابط اجتماعی و ایجاد حس همبستگی میان اعضای جامعه ایجاد می‌کند می‌تواند و باید محور همبستگی اجتماعی باشد. در واقع مسجد تجلی همگرایی، همافزایی، همدلی، هماهنگی، همراهی و همکاری داوطلبانه، اتحاد، انسجام، گره‌گشایی و مرکز ثقل و کانون اجتماعات مردمی در طول تاریخ اسلام بوده است.در عین حال نباید از یاد برد که در طول تاریخ، مساجد نقش مهمی در زندگی سیاسی جوامع اسلامی داشته‌اند. از همان صدر اسلام مسجد مکانی برای مشورت و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی بوده است. مسجد مأمن امنی برایحفظ و ترویج فرهنگ و هنر اسلامی نیز بوده‌است.

ارتباط مسجد به عنوان کانون اصلی و جوهره هویت‌بخش جامعه دینی با جامعه در تاریخ اسلام یک رابطه دوسویه و پویا بوده است. مسجد به عنوان قلب تپنده جامعه اسلامی، در تمامی جنبه‌های زندگی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و اقتصادی نقش‌آفرینی کرده است. مساجد همچنان یکی از ستون‌های اصلی و حیاتی جوامع اسلامیبه‌شمار می‌آیند و نقش آن‌ها در تقویت و حفظ انسجام اجتماعی و هویت اسلامی غیرقابل انکار است. امروزه تکریم و بزرگداشت این نهاد ارزشمند که همچون هدیه‌ای از جانب خداوند به مسلمین اعطا شده است، مستلزم آگاهی و تلاش برای احیاء ارزشها و کارکردهای مسجد نبوی و جایگاه مسجد در سیره ائمه در فضای جامعه معاصر است.

ماندانا چگینی

کارشناس معاونت کاربردی سازی علوم انسانی و فرهنگی