بمناسبت روز شعر و ادبیات آیینی
ادبیات آیینی در ایران
باز این چه شورش است که در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است
شورای فرهنگ عمومی کشور با هدف معرفی، ترویج و پاسداشت میراث کهن و گرانسنگ ادبیات آیینی، روز اول محرم را در تقویم ملی کشور به عنوان روز ملی «ادبیات آیینی و بزرگداشت محتشم کاشانی» نامگذاری کرده است.
بدیهی است که ادبیات به مثابه پیشانی فرهنگی یک سرزمین، عناصر برسازنده فرهنگ را در قالب خود جای می‌دهد و بازتابی از فرهنگ یک پهنه فرهنگی را به شایستگی نمایان می‌کند. در میان تار و پود فرهنگ ایرانی نیز، دین و مذهب، عرفان و حکمت، اسطوره‌ها و آداب و رسوم مبتنی بر باورها؛ بنیان‌های شکل‌گیری ادبیات آیینی به عنوان یکی از پهناورترین شاخه‌های ادبیات فارسی از عهد کهن تا امروز و در تمام گونه‌های ادبی است. ادبیات آیینی در تعریف خود، هم دربرگیرنده آثار ادبی مذهبی و هم شامل آثار ملی و میهنی است. البته شاید بتوان گفت ادبیات آیینی ایرانی انعکاس درهم‌تنیدگی احساسات مذهبی و میهن‌دوستی در ایران ما است. در تعاریف تخصصی تفاوتهای ظریفی در تعریف ادبیات آیینی قابل ذکر است اما به طور کلی ادبیـات آیینـی گســترۀ وســیعی دارد و از جهــت معنایــی و محتوایــی می توانــد جنبۀ دینـی ومعنـوی داشـته باشـد و از آموزه‌هـای وحیانـی، فرهنـگ، عتـرت، ولایـت و تاریـخ اســلام سرچشــمه بگیــرد و یــا جنبــۀملی‌گرایانــه داشــته باشــد و از ســنتها و آیین هــای ملــی، قومــی و محلــی سرچشــمه بگیــرد و هم چنیــن می‌توانــد جنبـۀاجتماعــی، سیاســی، مســلکی و اسـطوره‌ای داشـته باشـد و آیین هـای ازدواج، آیین‌هـای دربـاری یـا آیین‌هـای مربـوط بـه فـرق و مســلک های مختلــف مثــل آیین هــای صوفیــه و... را نیز در برگیــرد. مناســبت‌ها و ســتایش چهره‌هــای دینــی و ملــی، توجــه بــه مقوله‌هــای قدســی و ملکوتـی و تزکیــه و تهذیب نفــس انســانی و توجــه بـه آداب ورسـوم در هسـتۀمرکـزی ایـن نـوع ادبـی قـراردارد.
این شاخه از ادبیات در ایران با زبان خاص خود به عنوان کلامی معنوی، مخیل و غالباً آهنگین و با استفاده ازاستعاره‌ها، تشبیهات و نمادهای مذهبی و میهنی و نیز با بیان احساسات و عواطف آیینی نظیر عشق، ایمان، اندوه، و شور مذهبی تأثیری شگرف بر انتقال وتثبیت باورهای دینی وفرهنگی جامعه دارد و همچون بستری ایمن پذیرای رودخانه زنده، جاری و خروشان فرهنگ است. جستجوی تاریخچه ادبیات آیینی در ایران ما را به همان سرچشمه‌های شکل‌گیری ادبیات می‌رساند، اما پرداختن به آن به عنوان یک شاخه و رشته، نگاهی معاصر است. از طرفی از آنجا که تاریخ ایران زمین عرصه آمدوشدهای فراوان وقایع و تحولات فرهنگی مرتبط با دین و عرفان و مذهب و رویدادها و حتی جنگ‌های ملی و مذهبی بوده است، این شاخه از ادبیات در دوره‌های مختلف تاریخی ایران از تنوع و تکثر قابل اعتنایی برخوردار بوده است. ادبیات آیینی به مثابه تجلیگاه باورها، ارزش‌ها ومناسک دینی، هویت دینی و فرهنگی افراد وجوامع را قوام بیشتری می‌بخشد و در عین حال باعث ایجاد همبستگی و اتحاد میان اعضای جامعه برمبنای اعتقادات مشترک می‌شود. این شاخه از ادبیات محملی برای انتقال اخلاق، ارزش‌ها و تعالیم دینی ازطریق قصه‌ها، اشعار و روایت‌های مذهبی است و به نظر برخی در شمار ادبیات تعلیمی نیز شناخته می‌شود. بهره بردن از این ادبیات در مراسم مذهبی که در قالب جمعیت‌های بزرگ برگزار می‌شود بر تأثیر ویژه آن در انتقال سنت‌ها و میراث آیینی می‌افزاید. این ادبیات با بیان حوادث وروایت‌های مذهبی، احساسات وعواطف دینی افراد را تقویت می‌کند. مرثیه‌ها و مدایح مذهبی، احساساتی چون عشق، اندوه و ایمان را در دل مؤمنان برمی‌انگیزد. ادبیات آیینی حتی در بحران‌ها و دشواری‌ها پشتیبان و حامی روانی جامعه است و می‌تواند پناهگاهی برای تسلی وآرامش جامعه‌ای باشد که نیاز به بازیابی قدرت صبر و ایمان خود دارد.
در تقویم رسمی ایران نام محتشم کاشانی به خاطر اشعار شگرف، شورانگیز، اثرگذار و ماندگارش در وصف عاشورای حسینی، به عنوان نماینده ادبیات آیینی برگزیده شده است. کمال‌الدین علی بن فتح‌الله، مشهور به محتشم کاشانی و معروف به شمس الشعراء از شاعران برجسته و مشهور قرن دهم هجری قمری است که بیشتر به خاطر اشعار مذهبی وبه ویژه مرثیه‌های عاشورایی خود شهرت دارد. او در سال ۹۰۵ هجری قمری در شهر کاشان متولد شد. زادگاه او درآن زمان یکی از مراکز مهم فرهنگی وهنری ایران بود. اگرچه دوران نشو و نمای شخصیت او به لحاظ تاریخی چندان روشن نیست اما قرائن نشان می‌دهد او در محیطی ادبی و فرهنگی پرورش یافته است وبه خوبی با متون دینی وادبی زمان خود آشنا بوده و تحت تأثیر ادبیات سنتی فارسی قرارداشته است. پدرش از ثروتمندان کاشان و اصلش از نراق بود و به شغل پارچه فروشی اشتغال داشت. خود نیز شغل بزازی را از پدر به ارث برد و همراه با آن، شاعری را در خدمت سلطان محمد صدقی استرآبادی، مشق کرد و به تدریج به یکی از سرایندگان توانای عصر صفوی و بزرگترین مرثیه سرای خاندان پیامبر اکرم (ص) در تاریخ ادب ایران مبدل گردید. معروف‌ترین اثر او ترکیب‌بندی عاشورایی با مطلع «بازاین چه شورش است که درخلق عالم است» می باشد. این اثر از مشهورترین و تأثیرگذارترین مرثیه‌های عاشورایی در ادبیات فارسی است که پس از سالها خواندن و شنیدن آن شوری بی‌مثال در خواننده برمی‌انگیزد. اشعار محتشم به بیان ساده و روان، عمق احساسات مذهبی و تصاویر زنده وتأثیرگذار شهرت دارد. او در بیان مصائب کربلا و حوادث عاشورا با تشبیه و استعاره‌های فراوان از زبان وتصاویری بهره می‌برد که بر عمق جان مخاطب می‌نشیند. گرد هم آمدن عناصری چون آشنایی محتشم با تعالیم وروایات دینی، فرهنگ عاشورایی، آشنایی عمیق با میراث ادب فارسی در بستر اجتماعی و سیاسی زمانه خود، محتشم را به شاعری بدل کرد که توانست با تلفیق مضامین دینی و فرهنگی، اثری بی‌بدیل در قالب اشعار آیینی به جای بگذارد که تا به امروز نیز از عمق تأثیر آن کاسته نشده است.
در ذکر نفوذ کلام و لطف بیان او همین توجه به تأثیر دامنه‌دار و ژرف او بر ادبیات آیینی پس از وی کافی است. او با ایجاد یک سبک خاص در مرثیه‌سرایی و بیان احساسات عمیق دینی توانست مرثیه‌سرایی را به یکی ازقالب‌های مهم و برجسته ادبیات فارسی تبدیل کند. پس از او، بسیاری از شاعران به سرودن مرثیه‌های عاشورایی پرداختند واین نوع شعر به یک سنت پایدار درادبیات فارسی تبدیل شد. مکتب هندی بسیار از او تأثیر پذیرفت. شاعران بسیاری از سبک وسیاق او درسرودن اشعار مذهبی وآیینی بهره گرفتند؛ برای مثال شعرایی چون وصال شیرازی، قاآنی شیرازی و صائب تبریزی به روشنی تحت تأثیر محتشم قرارداشتند و در آثار خود هم از فنون شاعری و هم از مضامین شعری او بهره برده‌اند. محتشم با استفاده از زبانی ساده و روان، اما در عین حال عمیق وتأثیرگذار، توانست مخاطبان زیادی راجذب کند. این سبک بیان باعث شد تا اشعار او به راحتی درمیان مردم نفوذ کرده و در مراسم مذهبی همه‌گیر شود. او بدین‌ترتیب با اشعارخود موجب بالندگی ادبیات آیینی شد. این اشعار با انتقال احساسات و عواطف دینی، به حفظ وتقویت هویت دینی وفرهنگی جامعه یاری رسانده است و میراثی گرانبها برای ادبیات فارسی به جاگذارده که نه تنها ازنظر ادبی ارزشمند است، بلکه به
عنوان یکی از عناصراصلی فرهنگ وهویت دینی ایرانیان نیز شناخته می‌شوند.
ماندانا چگینی فراهانی
کارشناس معاونت کاربردی سازی علوم انسانی و فرهنگی
نظر شما :