بمناسبت عید سعید قربان

هو الحق

هنگامی که با او به [مقام] سعی رسید، گفت: پسرکم! همانا من در خواب می‌دیدم که تو را ذبح می‌کنم، پس با تأمل بنگر رأی تو چیست؟ گفت: پدرم آنچه به آن مأمور شده‌ای انجام ده اگر خدا بخواهد مرا از شکیبایان خواهی یافت. پس هنگامی که آن دو تسلیم [خواسته خدا] شدند و ابراهیم، جبین او را به زمین نهاد [تا ذبحش کند] او را ندا دادیم که ای ابراهیم! خوابت را تحقق دادی [و فرمان پروردگارت را اجرا کردی]، به راستی ما نیکوکاران را این گونه پاداش می دهیم [که نیّت پاک و خالصشان را به جای عمل می پذیریم.] این ابتلا همان امتحانی است که (حقیقت حال اهل ایمان را) روشن می‌کند (که در راه خدا از هر چیز می‌گذرند). و بر او (گوسفندی فرستاده و) ذبح بزرگی فدا ساختیم.(صافات/102 تا 107)

«قربانی» در تاریخ بشر مفهومی تازه و متعلق به اسلام نیست، بلکه بشر همواره با قربانی کردن در پی ایجاد پیوند میان خود و مقدساتش بوده است. تاریخچه قربانی را از ادیان و شبه‌ادیان باستانی تا ادیان آسمانی می‌توان پی گرفت.

آیین قربانی در کتب مذهبی یهود در فصل قداشیم (مقدسات) مطرح است. پیروان یهود طی مناسکی ویژه برای توبه، اعتراف، تقدیس، کفاره و شکرگزاری به انجام قربانی اعم از خونی و غیر خونی می‌پرداختند. نظیر:قربانی سوزاندن، قربانی سلامتی، قربانی خطا و گناه، قربانی گاو سرخ.

در عید «فصح» (پسح) نیزیادگار خروج یهودیان از مصر است و عید گیپور یا روز کفاره نیز یهودیان آیین قربانی را به نحو خاص آن روز اجرا می‌کنند.

شیوه نگرش قوم مسیح با یهود متفاوت است و سنت‌های دینی به شکلی عرفانی تفسیر می‌شود. در آیین مسیح حضرت عیسی مظهر قربانی است که به صلیب کشیده شدنش انسان را از گناهان باز خریده است و این را نوعی قربانی عرفانی برای همه انسان‌ها می‌دانندکه انسان را از اسارت نجات می‌دهد.

اما این آیین و اساساً مفهوم قربانی همچون بسیاری از مفاهیم معنوی دیگر در اسلام معنا و عمق تازه‌ای یافت. در اسلام به عنوان دینی که بشر را در درجه‌ای از کمال عقل می‌داند که می‌تواند بنیاد مفاهیم را درک کند، قربانی دیگر یک پیشکش نیست. داستان حضرت ابراهیم در قرآن معنای تازه‌ای از مفهوم قربانی را پیش روی مسلمین می‌آورد. به تعبیری این آزمون الهی نشان از برجسته‌ترین نمونه بندگی نزد خدا دارد.

عید قربان روز اثبات تسلیم در برابر امر الهی، روز آزمایش و امتحان حضرت ابراهیم (ع) و حضرت اسماعیل است که از آن سربلند بیرون آمدند.

ذکر این نکته نیز شایسته است که آیین قربانی در اسلام تنها در بستر تقوا و از سر تقوا معنا و ارزش دارد چنانکه در قرآن است

ذبح قربانی برای تقرب به پروردگار، از زمان حضرت آدم (ع) شروع شد وقتی که دو فرزندش هابیل، قوچی و قابیل، مقداری گندم را به عنوان قربانی به بارگاه خداوند تقدیم کردند. در سوره حج آیه 37 آمده است: «وقتی که (هابیل و قابیل) قربانی تقدیم کردند، از یکی (هابیل) پذیرفته شد و از دیگری (قابیل) پذیرفته نشد. لَن ینَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکن ینَالُهُ التَّقْوَی مِنکم: هرگز [نه‌] گوشت‌های آن‌ها و نه خون‌هایشان به خدا نخواهد رسید، ولی [این‌] تقوای شماست که به او می‌رسد. بر اساس این آیه، آنچه از اعمال به خداوند می‌رسد، باطن و روح عمل است. «قربانی» نیز مانند اعمال و مناسک دیگر نفسی به نام تقوا دارد و قداست و تعالی قربانی از همین تقواست.

«هدف از تشریع قربانی برای همه امّت ها این بود که تنها در برابر خداوند یکتا تسلیم باشند و هر آن چه او فرمان می‌دهد، به حکم تعبّد عمل کنند. درواقع، به تعبیر قرآن کریم، فلسفه اصلی حج و قربانی، «تقوا و تزکیه» است (حج، 36 و 37) که راه اصلی تقرّب جویی عندالله است. ضمن این که «سنجش تعبّد و ایمان و تسلیم محض» (حج: 34)، «خداشناسی» (مائده، 97)، «شکر در برابر نعمت های فراوان خداوندی» از جمله چهارپایان (حج، 36) و «ذکر الله» و یادکرد خداوند در روزهای مشخّص و معیّن (حج، 27 و 28 و 36) از دیگر اهداف تشریع قربانی در حج است.

قربانی کردن، کارکردهای فراوانی دارد که از آن جمله می توان «دستیابی به رحمت واسعه الهی» (حج، 97 و 98)؛ «قرارگرفتن در زمره نیکوکاران و اهل احسان» با اطعام به نیازمندان (حج، 36 و 37) و «بهره مندی از مغفرت الهی» (مائده، 97 و 98) را ذکر کرد.»[1]

فهم قربانی و عید بودن روز سربلندی حضرت ابراهیم (ع) در عرفان اسلامی دلنشین‌تر و دردسترس‌تر است.... آنچه قربانی می‌شود نفس است، آنچه اعتلا می‌یابد انسان است. سهروردی فیلسوف عارف در یک عبارت گویا می‌گوید« نفس گاوی است که باید قربان شود.» قربان از منظر وی یعنی، قربانی نفس.

عید قربان حکایت ذبح نفس است. یکی از بزرگان که به او گفته بودند به من درسی بده، گفته بود به تو درسی می دهم که اگر تو، همه‌اش را در کتابی جمع کنی، کتاب ها آن را نمی توانند در خود بگیرند و اگر بخواهی خلاصه‌اش کنی، پشت یک ناخن می‏‌توانی بنویسی: «ذبحُ النفس.» قربانی نفس، بازگشت به سوی فطرت الهی است.

محی الدین ابن عربی در تفسیر آیات مربوط به قربانی اسماعیل توسط پدر در قرآن می‌گوید منظور از آیه ابراهیمِ عقل است که اسماعیلِ نفس را ذبح می کند. یعنی آن اسماعیل نفس بود که همانا خواسته‌های ابراهیم(ع) بود، ذبح شد. این جدال میان عقل قدسی و نفس درون ابراهیم بود و خدا می خواست نفس او ذبح شود که شد، لذا باری تعالی فرمود: تو رویا را تصدیق کردی، حال آنکه اصلا ذبحی صورت نگرفت. آنچه که باید ذبح می شد وارهیدن از خواسته های نفسانی بود.

با بزرگداشت این عید بزرگ مسلمین، فرازی از دعای امام سجاد برای عید اضحی را مرور می‌کنیم:

الهی! هرکس برای حرکت به سوی مخلوقی به امید صله و بخشش و عطای او مهیا شد و باربست و آماده سفر شد و مهیا شدن امروز من و بار بستنم، مهیا شدنم به امید عفو و صله و درخواست عطای تو، به سوی توست.

بارالها! بر محمد و آلش درود فرست و این امید را از من مگیر!

خدای من! اگر بلندم کنی، کیست که پستم کند؟ اگر پستم کنی، کیست که بلندم کند؟ اگر گرامی‌ام داری، کیست که خوارم سازد و اگر خوارم کنی، کیست که بزرگم کند؟

پروردگارا! من به این حقیقت رسیده‌ام که در حکم تو ستمی و در عذابت شتابی نیست، زیرا کسی شتاب می‌کند که از فوت وقت بترسد و کسی به ستم نیازمند است که ناتوان است و تو ‌ای خدای من! از آن بسیار بالاتری.

بارالها! بر محمد و آل او درود فرست و مرا هدف بلا و نشانه عقوبت مساز و مرا مهلت ده.‌ اندوهم را پایان بخش و از لغزشم درگذر و به مصیبتی از پس مصیبتی گرفتارم مساز!

خداوندا! در این روز از غضب تو امان می‌طلبم، پس بر محمد و آلش درود فرست و مرا ایمن ساز!

 از تو هدایت می‌طلبم، پس بر محمد و آلش درود فرست و هدایتم فرما!

 از تو رحمت می‌خواهم، پس بر محمد و آلش درود فرست و بر من رحمت آر!

 از تو بی‌نیازی می‌طلبم، پس بر محمد و آلش درود فرست و بی نیازم کن!

 از تو روزی می‌خواهم، پس بر محمد و آلش درود فرست و روزیم مرحمت کن!

 از تو کمک می‌جویم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و یاری‌ام کن!

 از تو بر معاصی گذشته‌ام آمرزش می‌خواهم، پس بر محمد و آلش درود فرست و مرا بیامرز!

 از توعصمت می‌خواهم، پس بر محمد و آلش درود فرست و عصمتم ده، زیرا اگر اراده تو تعلق گیرد، هرگز به عملی که تو آن را نمی‌پسندی، بازنگردم. مرا به آنچه از آن عطا می‌کنی، سعادتمند ساز و از فضل خودت بر آن بیفزای، زیرا تو توانگری و آن را به خیر و نعمت آخرت پیوسته ساز، ‌ای مهربان‌ترینِ مهربانان!

امام سجاد (ع)، صحیفه سجادیه، برگرفته از دعای 48، ترجمه حسین انصاریان