شب قدر، شب نزول قرآن

بسم الله النور

امام صادق (ع): قَلبُ شَهرِ رَمَضانَ لَیلَةُ القَدرِ : قلب ماه رمضان ، شب قدر است.

پیغمبر اکرم (ص): لو یعلم العبد ما فی رمضان لود ان یکون رمضان السنه:  اگر بنده ارزش ماه رمضان را می‌دانست، آرزو می کرد که سراسر سال رمضان باشد.

لیله القدر یا لیله العظمه و یا لیله الشرف بنابر روایتی از پیامبر اکرم(ص) از موهبت‌های خداوند بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امتهای پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند.

شأن و منزلت و اهمیت شب قدر در قرآن کریم و روایات و سیرۀ معصومین علیهم السلام چنان روشن است که هر مسلمانی به جان خود این کلام پیامبر را درمی‌یابد که «شب قدر سرور همه شب‌ها است».

در قرآن کریم آیاتی چند به طور مستقیم و غیر مستقیم به عظمت این شب و آنچه در آن رخ می‌دهد اختصاص دارند. شب قدر شب نزول قرآن، تقدیر امور، نزول ملائکه و روح، سلام و امنیت و آمرزش و بخشش گناهان است و نزد شیعه نیز علاوه بر همۀ این فضایل سندی است بر امامت.

دو تعبیر در مورد نزول قرآن در شب قدر مطرح است که تعبیر مشهورتر و مقبول‌تر بر این است که نزول قرآن به طور کلی در دو صورت دفعی و تدریجی رخ داده است ؛نزول دفعی قرآن در شب قدر حادث شده و نزول تدریجی کلام‌الله در دوران بیست و سه سالۀ نبوت روی داده است.

پروردگار در سورۀ بقره آیۀ 185 می‌فرماید شَهْرُ رَمَضانَ‏ الَّذِى‏ أُنْزِلَ‏ فِیهِ الْقُرْآنُ و در سورۀ دخان آیه سوم  می‌فرماید‏ إِنَّا أَنْزَلْناهُ‏ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةه و در سوره مبارکه قدر نیز می‌فرماید ‏ إِنَّا أَنْزَلْناهُ‏ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ. بدین ترتیب شب نزول قرآن در ماه رمضان به صراحت در کلام‌الله آمده است. اما قدر به چه معناست و در تفاسیر در معنای «قدر» برای شب قدر چه آمده است؟

1. شب قدر به این جهت " قدر" نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین مى‏شود، شاهد این معنى سوره دخان است که مى‏فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»: ما این کتاب مبین را در شبى پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده‏ایم، در آن شب که هر امرى بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین مى‏گردد. (دخان- 3 و 4).

این بیان هماهنگ با روایات متعددى است که مى‏گوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین مى‏گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین مى‏شود. آنچه نباید از آن غفلت کرد عدم مباینت این تقدیر با آزادى اراده انسان و مساله اختیار است. چنانکه شهید مطهری اشاره می‌کنند تعبیر فلسفی قدر، اصل علّیت است. اصل علّیت همان پیوند ضروری و قطعی حوادث با یکدیگر [است] و این که هر حادثه‌ای تحتّم و قطعیت ضروری و قطعی خود و نیز تقدیر و خصوصیات وجودی خود را از امر یا اموری مقدم بر خود گرفته است. اصل علیت عمومی و نظام اسباب و مسببات، برجهان و جمیع وقایع و حوادث جهان حکم‌فرماست.. [1]

2. برخی بر این باورند این شب را از این جهت شب قدر نامیده‏اند که داراى قدر و شرافت عظیمى است (نظیر آنچه در آیه 74 سوره حج آمده است: «ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» آنها قدر خداوند را نشناختند». به تعبیری  اگر شب نزول قرآن، «قدر» نامیده شده به دلیل اهتمامی بوده که به مقام و منزلت آن داشته و عنایتی که به عبادت متعبدان در این شب شده است.
3.  گاه نیز گفته‏اند به خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل شد  یا اینکه شبى است که مقدر شده قرآن در آن نازل شود یا اینکه کسى که آن شب را احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مى‏شود.
4.  یا اینکه در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل مى‏شوند که عرصه زمین بر آنها تنگ مى‏شود، چون تقدیر به معنى- تنگ گرفتن نیز آمده است مانند وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ (طلاق- 7).

جمع میان تمام این تفسیرها در مفهوم گسترده" لیلة القدر" کاملا ممکن است هر چند تفسیر اول مشهورتر است.

چنانکه می‌دانیم تاریخ دقیق شب قدر مخفی است و علل متفاوتی برای آن ذکر شده است. پیامبر (ص) و ائمه اطهار دهه آخر ماه مبارک را به عبادت خاصه و اعتکاف در مسجد و احیاء می‌پرداختند. اگرچه در میان روایات از سه شب و ( با احتساب باور بسیاری از اهل سنت، چهار شب) به عنوان شب‌هایی یاد شده است که شب قدر یکی از آنهاست. بسیاری معتقدند مخفی بودن شب قدر میان شب‌های ماه مبارک رمضان ‌برای این است که مردم به همه این شب‌ها اهمیت دهند، همان‌گونه که خداوند رضای خود را در میان انواع‌ طاعات پنهان کرده، تا مردم به همه طاعات روی آورند و غضبش را میان معاصی پنهان کرده، تا از همه ‌بپرهیزند. دوستانش را میان مردم مخفی کرده، تا همه را احترام کنند. اجابت را میان دعاها پنهان کرده، تا به‌ همه دعاها روی آورند. اسم اعظم را میان اسم‌هایش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند و وقت مرگ را مخفی‌ ساخته تا در همه حال آماده باشند. مشخص نبودن این شب به طور کامل، خود‏ رحمت و لطف دیگری از جانب خداوند است.

در آستانۀ اشرف لیالی مرور چند روایت درباب عظمت این شب شایسته است.

نبی اکرم (ص):

مَن قامَ لَیلَةَ القَدرِ إیماناً وَ احتِساباً، غُفِرلَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ: هر که از روی ایمان و برای رسیدن به ثواب الهی، شب قدر را به عبادت بگذراند، گناهان گذشته‏ اش آمرزیده می‌شود.

امام صادق (ع):

رأس السنة لیلة القدر یکتب فیها ما یکون من السنه الى السنه: آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته می شود.

و در روایتی تأمل‌برانگیز و زیبا از امام صادق (ع) نقل شده است مَن عَرَفَ فاطِمَه حَقَّ مَعرِفَتِها فَقَد أدرَکَ لَیلَه القَدرِ: هر که فاطمه را ، آن گونه که سزاوار است ، بشناسد ، بی‏تردید شب قدر را درک کرده است.