دکتر ربیعی: آسیب‌های نوپدید ناشی از سبک زندگی و فرآیندهای نوین ارتباطی است

به همت معاونت فرهنگی- اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، نشست «ارزیابی سیاستهای حوزه آسیبهای اجتماعی» با حضور دکتر علی ربیعی (وزیر سابق کار، تعاون و رفاه اجتماعی)، دکتر محمد آقاسی (رئیس مرکز افکارسنجی ایسپا) و دکتر سید جواد میری (عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) در روز سه شنبه 24 مهرماه در سالن حکمت برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر علی ربیعی ضمن بیان ابعاد آسیبهای اجتماعی گفت: آسیب‌های اجتماعی مسأله جدیدی نیست و از زمانی که صنعتی شدن و شهری شدن آغاز شد، شاهد آسیب‌های اجتماعی هستیم.

وی ادامه داد: امروز از جهاتی فهم، بررسی و سیاست‌گذاری در حوزه آسیب‌های اجتماعی اهمیت پیدا کرده است. ایران امروز در دوران گذار است، البته نه به مفهوم گذار از جامعه سنتی به صنعتی، بلکه ایران بعد از انقلاب اسلامی با تغییر ایدئولوژی و ارزش‌ها و گسترده شدن ارتباطات تغییر کرده است. امروزه شاهد گذار از جامعه انقلابی به جامعه‌ای علاقه مند به توسعه روبرو هستیم. نسل جدید پس از انقلاب ارزش‌های جدید دارد و حتی مصرف‌گرا شده است و نگاه متفاوتی به زندگی دارد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: بحث آسیب‌ها دارای پیچیدگی است؛ هرچند در این مورد هنوز به تعبیر منسجمی نرسیده‌ایم. در واقع سیاست‌گذاری آسیب‌های اجتماعی فرادستگاهی است و آسیبی که در این حوزه با آن مواجه هستیم این است که در حوزه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری آن نوع از سیاست‌گذاریی که چندین دستگاه را دربر بگیرد، کم داریم و حتی آموزه‌های اداری برای اجرای این نوع سیاست‌گذاری‌ها وجود ندارد.
ربیعی با اشاره به جلسه با مقام معظم رهبری در موضوع آسیب‌های اجتماعی گفت: اولین جلسه¬ای که ایشان پیرامون آسیب‌های اجتماعی تشکیل دادند، گزارشی قرائت شد که در آن منشأ آسیب‌های اجتماعی، حاشیه‌نشینی عنوان شده بود. وقتی نوبت به من رسید، پرسیدم آسیب اجتماعی چیست؟ هدف از طرح این پرسش این بود که من نمی‌دانستم چطور باید بگویم حاشیه‌نشینی آسیب نیست! به همین خاطر از خودم مثال زدم. گفتم من در بچگی حاشیه‌نشین بودم، اما در همین کشور وزیر شده‌ام! و تذکر دادم که کوچه‌های محله دوره کودکی من شهید هم داشته است.
وزیر سابق کار ، تعاون و رفاه اجتماعی درباره آسیب‌شناسی سیاست‌گذاری در حوزه آسیب‌های اجتماعی تصریح کرد: ما در سیاست‌گذاری کنونی تنها آسیب‌ها را می‌بینیم. قبل از آسیب علت داریم و بعد از وقوع آسیب، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری داریم. من به پیش آسیب و پساآسیب در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری اعتقاد دارم، در حالیکه سیاست‌گذاری‌های ما معطوف به رصد وضعیت حاضر هست و در نقدها هم فقط درباره مدیریت آسیب بحث می‌شود.
استاد دانشگاه پیام نور تأکید کرد: پیشاآسیب به مجموعه‌ای از سیاست‌گذاری‌ها اشاره دارد که موجب آسیب‌پذیر شدن گروهی از جامعه می‌گردد. مثلاً وقتی دانشگاه آزاد رودهن فعالیت خود را آغاز کرد، تعارض‌ها بروز کرد. چراکه دانشجویان تهرانی که ثروتمند بودند با سبک زندگی متفاوت وارد بافت فقیر می‌شدند و ساختار اجتماعی رودهن را تحت تأثیر خود قرار دادند. لذا در برنامه ششم توسعه تلاش کردیم مباحث اجتماعی لحاظ شود. ما در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی کلان باید برای جلوگیری از بروز آسیب مطالعاتی انجام بدهیم و پیشاآسیب را ببینیم.
وی ادامه داد: پروژه‌های اجتماعی ذینفعان متعددی دارد. پروژه‌های اجتماعی مشابه پروژه‌های فنسی نیستند که بشود برای اجرای آن دیوار و چادری کشید و همه عوامل محیطی را کنترل کرد. ما متأسفانه دانش و مهارت کافی برای ارتباط گیری با گروه‌های ذینفع برای کارهای اجتماعی را نداریم، درصورتیکه مشارکت دادن گروه‌های ذینفع، بسیار به واقعی شدن آسیب کمک می‌کند. روش ما در حقیقت مبتنی بر دستگاه اجرایی و آسیب دیده است، نه موضوع آسیب. ربیعی با اشاره به نوع جدیدی از آسیب‌ها اظهار داشت: آسیب‌های نوپدید ناشی از سبک زندگی و فرآیندهای نوین ارتباطی است.
وزیر سابق کار، تعاون و رفاه اجتماعی با نقد برخی باورهای قالب در تبیین آسیب‌های اجتماعی گفت: در سنت جامعه‌شناسی عمدتاً رابطه اعتیاد، فقر و بیکاری را با طلاق مقایسه می‌کنیم. این در حالی است که بر اساس یک کار بزرگ و با تحلیل تعداد قابل توجهی مشاوره تلفنی، اولین علت طلاق فقدان ارزش‌های مشترک، دومین علت طلاق سوءظن و سومین علت عدم آموزش در روابط جنسی بود و فقر و اعتیاد به عنوان چهارمین علت بروز طلاق بود. در واقع برخی تصورات کلیشه‌ای و غلط در خصوص بروز طلاق وجود دارد. مثلاً ثبت اعتیاد در منطقه یک تهران بیشتر از مناطق جنوبی شهر صورت می‌گیرد، در حالیکه شاید تصور عموم متفاوت از این باشد.
ربیعی با اشاره به ماجرای گورخوابی که چندی پیش رسانه‌ای شد، با یادآوری تصویر صفحه نخست یکی از روزنامه‌های آن زمان، در خصوص یکی از گورخواب‌ها گفت: پرویز وضع مالی خوبی داشته و گورخوابی او با فقر ارتباطی نداشت. پرویز فروشگاه لوازم صوتی داشته است و از روی تفریح مواد مخدر مصرف می‌کرده است و در نتیجه از سوی خانواده طرد می‌شود. برخلاف تصور رایج که بسیاری فقر را عامل اعتیاد می‌دانند، در علت‌شناسی مسأله اعتیاد اولین عامل عدم امنیت روانی است. امروزه دانشجو، استاد و کارمند معتاد داریم و اعتیاد در میان شاغلین هیچ کمتر از اعتیاد در میان بیکاران نیست.
وی از اهمیت عوامل فرهنگی در بروز آسیب‌های اجتماعی سخن گفت و اضافه کرد: در کاری که برای شناسایی و رفع مشکل کودکان بازمانده از تحصیل انجام دادیم، این کودکان را با مقایسه اطلاعات ثبت احوال و آموزش پرورش شناسایی کردیم. سپس برای هر یک از آنها پرونده تشکیل دادیم و ویژگی‌های خانوادگی و فردی آنها را شناسایی کردیم. در میان بازماندگان از تحصیل، سیستان و بلوچستان رتبه اول را داشت. یافته‌های تحقیق ما نشان داد که دو عامل فقر و فرهنگ عمومی قوی‌ترین عوامل در بازماندن دختران از تحصیل هستند.
وزیر سابق تعاون ، کار و رفاه اجتماعی در جمع‌بندی سخنان خود گفت: این نتایج نشان می‌دهد در سیاست‌گذاری اجتماعی، هر گروه اجتماعی تمهیدات ویژه خود را می‌طلبد و اگر می‌خواهیم درباره آسیب‌ها سیاست‌گذاری داشته باشیم، باید تجارب مختلف را ببینیم.
آقاسی: توجه به نتایج نظرسنجی ها می تواند راهگشای سیاستگذاری در حوزه آسیبهای اجتماعی باشد
در ادامه این نشست دکتر محمد آقاسی رئیس مرکز افکارسنجی ایسپا به اهمیت نظرسنجی ها در بحث آسیبهای اجتماعی اشاره کرد و خاطرنشان ساخت: ما برای سیاستگذاری درست، نیازمند 4 مرحله هستیم. مرحله اول انجام نظرسنجی است، چراکه نظرسنجی ها واقعیات جامعه را به درستی نشان می دهد که متأسفانه همین امر بدیهی را بعضی از صاحب نظران اجتماعی قبول نمی کنند. مرحله دوم انتشار نظرسنجی ها در سطوح مختلف جامعه اعم از سران نظام، متخصصان و نخبگان و در نهایت عامه مردم است. این امر سبب می شود که سطح آگاهی ها افزایش یابد و نظرات و دیدگاههای مختلف برای اصلاح وضع موجود ارائه شود. اما متأسفانه در گذشته موارد متعددی بوده است که اجازه انتشار نظرسنجی ها داده نمی شد.
وی ادامه داد: دو مرحله دیگر از این فرآیند، اقدام و عمل و در نهایت تجدید نظرسنجی است. در مرحله اقدام و عمل باید سیاستها اجرایی گردد تا بتوان به کاهش و کنترل آسیب مدد منجر شود. در مرحله چهارم نظرسنجی تکرار می شود تا نتایج سیاستها در جامعه مورد نظر مشاهده شود و از این طریق به ادامه یا تغییر سیاستها برسیم و بتوانیم فرآیند اصلاح را پیش ببریم.
رئیس مرکز افکارسنجی دانشجویان تصریح کرد: در کشور ما اساساً به مرحله چهارم توجه نمی شود و تکرار نظرسنجی وجود ندارد، در صورتیکه یکی از محققان غربی با تیم تحقیقاتی خود به مدت 60 سال، حدود 1 میلیون نفر را در نظر گرفت تا تغییرات اجتماعی آنها را مورد مطالعه قرار دهد.
وی در ادامه به تفاوتهای عملکرد دولت قبل و دولت فعلی در رابطه با فرآیندهای چهارگانه اشاره کرد و اظهار داشت: در دولت قبل اساساً به اهمیت نظرسنجی توجه نمی شد و در بسیاری از موارد حتی تکلیف قانونی برای انجام نظرسنجی را اعتنا نمی کردند. اگر هم انجام می شد، برای انتشار آن دچار مشکل می شدیم، اما در دولت فعلی خوشبختانه در طول 5 سال گذشته خود مسئولین مشوق انجام نظرسنجی و انتشار نتایج آن بودند و لذا نظرسنجی های متعددی انجام شد، اما مشکل دولت فعلی مراحل سوم و چهارم است که این نظرسنجی ها کمتر منجر به اقدام عملی و نظرسنجی مجدد شده است.
وی در پایان ضمن برشمردن نظرسنجیهای متعددی که توسط ایسپا پیرامون آسیبهای اجتماعی انجام شده است، تأکید نمود: توجه به نتایج این نظرسنجی ها می تواند راهگشای سیاستگذاری و ریل گذاری درست در حوزه آسیبهای اجتماعی گردد.
میری: سیاستگذاری یک علم و بینش است
در انتهای این نشست دکتر سیدجواد میری عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دبیر علمی نشست اظهار داشت: سیاستگذاری یک علم و بینش است، در عین حال که تمایزی بین سیاستگذاری و سیاست قائل نیستیم .
وی افزود: سیاستگذاری یک علم و بینش است ، سیاستگذاران فقط مقاله نمی‌نویسند و از سویی دیگر فقط سیاستمدار نیستند. آنها به نوعی دو زیست هستند که می‌توانند هم زبان علم را بفهمند و هم قادرند با سیاستمداران لابی کنند و بر نحوه تصمیم‌گیری آنها اعمال نظر کنند.
وی در خصوص آسیب‌شناسی سیاست‌های حوزه آسیب‌های اجتماعی گفت: برای حل مسائل اجتماعی در درجه اول باید بفهمیم این مسائل اجتماعی چه هستند؟ و چه تفاوتی بین مسائل فردی و اجتماعی وجود دارد؟
وی خاطر نشان کرد: در ایران مسائل اجتماعی با نگاهی روان‌شناسانه بازخوانی می‌شود، مثلاً در رابطه با اعتیاد فرد را مسئول می‌دانند و به زمینه‌های اجتماعی بروز اعتیاد بی‌توجه هستند.
این استاد دانشگاه گفت: وقتی تأسیس راه‌آهن یا کارخانه فولاد بر بافت اجتماعی و نگرش مردم یک منطقه اثر می‌گذارد و ساختار عینی و ذهن مردم منطقه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، طبیعی است که انقلاب اسلامی 57 در بافت و ساختار جامعه ایران اثر گذاشته باشد.

وی ادامه داد: در خصوص سیاست‌گذاری آسیب‌های اجتماعی، ما چیزی به نام سیاست‌گذاری نداریم. برای اینکه مسأله‌ای به عنوان یک مسأله سیاست‌گذاری شود، باید در سه سطح پذیرفته شود. سطح اول، حوزه عمومی شامل کنشگران سیاسی و فعالان اجتماعی است. اینها باید فضایی داشته باشند تا ایده‌ها را در آن منتشر کنند. از سویی دیگر آدم‌های سطح اول که در حوزه عمومی هستند هم نمی‌توانند بدون میانجی‌گیری سیاستگذاران ایده‌ بدهند و مسائل را حل کنند. لذا یک آسیب جدی در ایران این است که هنوز تمایزی بین سیاست‌گذاری و سیاست‌ورزی قائل نیستیم.
در انتهای این نشست نیز مهمانان به تعدادی از پرسشهای حاضران پاسخ گفتند.