گفتگوهای آزاد عملکرد اقتصادی دولت دکتر فرشاد مومنی

باسمه تعالی

دکتر مومنی: در دولت قبل، ایران 60 رتبه در فساد سقوط پیدا کرد

دومین جلسه گفتگوهای آزاد با موضوع «عملکرد اقتصادی دولت» از سوی معاونت فرهنگی و اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، روز چهارشنبه دوم دی­ماه با حضور دکتر فرشاد مومنی برگزار شد.

 در ابتدا معتمدی مدیر برنامه­ریزی فرهنگی و اجتماعی در مورد این جلسات گفت: معاونت فرهنگی و اجتماعی، روش­های مختلفی را برای بحث در خصوص علوم انسانی و مباحث فرهنگی در پیش گرفته است. یکی از این روش­ها، گفتگوهای آزاد در قالب یک موضوع خاص عمومی است. به همین سبب امروز از آقای دکتر فرشاد مومنی دعوت کرده­ایم تا در حول موضوع " عملکرد اقتصادی دولت " گفتگو انجام دهیم و سپس حاضران به بیان سوالات و دیدگاههای خود بپردازند.

 در ادامه این جلسه دکتر فرشاد مومنی اظهار داشت: نظریه­پردازان توسعه، در واکاوی چرایی عملکرد کشورها و فراز و فرودهایی که در عملکرد آن­ها وجود دارد، روی قانون اصلی رقابت بین واحدهای اقتصادی اجتماعی، یعنی اندیشه­ها، تکیه می­کنند، یعنی واکاوی اندیشه­هایی که پشت سر اقدام­ها و سیاست­ها قرار دارد.  وی افزود: مسئله بسیار مهم دیگر این است که مشاهده تاریخی نظریه­پردازی توسعه نشان می­دهد که روند انباشت ذخیره دانایی در جامعه بشری به لحاظ تاریخی یک روند برگشت­ناپذیر است. ذخیره دانایی بشر به طور دائم رو به افزایش است، اما عملکرد واحدهای اقتصادی، اجتماعی برگشت پذیر است. همه واحدها دوران­هایی از سقوط و نزول را در عملکرد خود مشاهده می­کنند. این مشاهده­ها نکات خارق­العاده­ای دارد، یکی از آن­ها که در بحث امروز اهمیت دارد، انباشت دانایی برای بهبود عملکرد اقتصادی و اجتماعی است که شرط لازم برای آن به حساب می­آید. سوال این است که تحت چه شرایطی کشورها می­توانند از ذخیره دانایی خود به صورت خردورزی استفاده کنند و سطح کشورهای خود را ارتقاء بدهند و در چه شرایطی نمی­توانند؟

 وی با اشاره به سه کانون مرکزی متغیرهای تعیین کننده شامل سازه­های ذهنی، نظام قاعده گذار و اجرا و در نهایت نظام توزیع منافع اظهار داشت: بر اساس ویژگی­های این سه مولفه، عملکرد متفاوت متغیر توضیح داده می­شود. بنابراین اگر ما در خصوص عملکرد اقتصادی جامعه بخواهیم بحث کنیم بهتر است روی این مولفه­ها متمرکز شویم.

این اقتصاددان تصریح کرد: اشکال دیگر، قفل­شدگی به تاریخ و وابستگی به مسیر طی شده است. یعنی اراده­هایی برای اصلاح شروع می­شود اما برمی­گردد به سه مولفه که در طول تاریخ تثبیت شده است. پس باید روی این مولفه ها دقت کافی داشته باشیم. ایران از این نظر یکی از مثال های اعلاء برای بررسی است. در کل دنیا تنها دو مورد شبیه ایران بتوان پیدا کرد که دوبار در یک قرن، یک بار در ربع اول قرن بیست و یک بار در ربع دوم قرن، جنبش­های اجتماعی را رقم زدند که هدف آن خروج از بن بست بود، اما نتایج آن با ماهیت جنبش­های اجتماعی سنخیتی نداشت.

وی افزود: وقتی به سطح مشارکت و همدلی مردم ایران در بین سال­های 1355 تا 1357 نگاه می­کنیم، با مقایسه دستاوردها متوجه می شویم این قفل­های تاریخی ما را وابسته به مسیر کرده است. لذا وقتی به عملکرد دو ساله دولت نگاه می کنیم، باید حواسمان باشد که این دولت در مرحله اول با یک میراث توسعه نیافتگی رو به روست و برای دولت فعلی به طور خاص یک مسئله حیاتی دیگر هم وجود دارد که اینها میراث دار دولت قبل از خود هستند، بطوریکه حتی می­توان گفت عملکرد آن دولت، تا سه دهه بعد هم تأثیرات خود را دارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: آرایش قوا به گونه­ای است که دولت با همه انتقادهای رادیکالی که نسبت به دولت قبل داشته، هنوز نتوانسته یا نخواسته یک گزارش درست از آنچه تحویل گرفته بدهد. اگر ما بتوانیم یک تصویر مبتنی بر کارشناسی از میراث دولت قبل ارائه بدهیم، شاید به ندرت کسی آمادگی رو به رو شدن با این حجم از مشکلات را می­داشت.

دکتر مومنی خاطر نشان کرد: اگر بخواهیم قفل­های تاریخی را تغییر بدهیم، باید ابتدا شناخت دقیقی از وضع موجود داشته باشیم. سپس شناخت دقیقی از وضع مطلوب بدست آوریم و در نهایت شناخت دقیق از ساز و کارهای خروج از وضع موجود و حرکت به وضع مطلوب را بدست آوریم که شناخت ما در هر سه حوزه بسیار کم است، چرا که بحث ما شناخت­­هایی است که هویت جمعی پیدا کرده باشد.

وی با ذکر مثالهایی از عدم شناخت وضع موجود گفت: به عنوان مثال دولت جدید تاکنون قادر نشده است رقم دقیق بدهیهای ریالی دولت قبلی را مشخص کند. ما درخصوص وضع موجود و شناخت دقیق آن با محدودیت جدی رو به رو هستیم. وقتی این شناخت با منافع سیاسی هم گره می­خورد، مشکل بیشتر می­شود.

وی تأکید کرد: در مورد وضعیت مطلوب، اوضاع نابسامان­تر از وضع موجود است. ایران به این مشهور است که در مورد آنچه نمی­خواهند و نمی­پسندند خیلی زود به اجماع می­رسند، اما در مورد آنچه می­خواهند، پایدار و یکی نیستند. جان فورن در کتاب خود به نام «مقاومت شکننده» که به بررسی وضعیت ایران از صفویه تا دولت آقای هاشمی پرداخته، تأکید دارد که ایرانیها خیلی زود بر حذف دیکتاتور به توافق می­رسند، اما  به محض کنار زدن آن، آنچنان آشوبی بین آنها برای "چه کنیم" در می­گیرد که در نتیجه آن، دچار هرج و مرج و در نهایت تکرار فرآیند قبلی می­گردند. لذا ما به این دلیل با انباشت سرمایه مادی و انسانی رو به رو می شویم.

وی به نمونه دیگری از تصویر وضعیت برجا مانده از دولت قبل اشاره کرد و افزود: خالص حساب سرمایه در شهریور 1384 منهای دویست میلیون دلار بود، اما در پایان سال 1389 خالص حساب سرمایه منهای 25 میلیارد دلار شد، یعنی 125 برابر خروج سرمایه داشتیم. نکته مهمتر این است که هر کجا که خروج سرمایه مادی داشته باشید، بدون استثناء  باید از خروج سرمایه انسانی ردی پیدا کنید. چنانچه آمارها نیز نشان می­دهد در این سالیان، ایران بیش از پنج بار، رتبه یک فرار مغزها را داشته است.

دکتر مومنی رتبه فساد در ایران را یادآور شد و افزود:  از سال 1384 تا 1392 ایران 60 رتبه در فساد سقوط داشته است و از لحاظ کیفیت زندگی ایرانیان، 50 رتبه سقوط کرده است. اما ما حتی گستاخی مطرح کردن این را نداریم، چه برسد به اینکه تحلیل بکنیم.

وی تأکید کرد: قبل از داشتن تصویر باید تحلیل داشت، یعنی بدانیم آنچه حاصل شده است، تابع چه چیزی بوده است؟ در اقتصادهای رانتی فهم نظری بسیار کم مقدار تلقی می­شود، اما هیچ جایی در دنیا تمدنی شکل نگرفته الا اینکه آن تمدن، مبتنی بر فهم نظری بوده است.

دکتر مومنی در تبیین اهمیت فهم نظری، به ادعای دولت قبلی در مورد عدالت اشاره کرد و گفت: دولت قبلی ادعا داشت به عدالت خیلی اهمیت می­دهد و برای آن عدالت، بر اساس فهم خود چیزهایی را مطرح کرده بودند که یکی از آنها سهام عدالت بود. دولت نهم ابتدا پیش­بینی کرده بود به 70 میلیون ایرانی نفری دو میلیون تومان سهام عدالت بدهند. این رقم 140 هزار میلیارد تومان می شود. دولتی که حتی به عنوان تدارکاتچی هم نمی­توانست کار کند، می­توانست در مورد مبلغ 140 هزار میلیارد تومان، بدون نیاز به مشورت با مجلس، تصمیم­گیری کند.

 این اقتصاددان با تأکید بر اینکه مترهایی وجود دارد که نشان می­دهد اوضاع و احوال کشور چه تغییری کرده است، اظهار داشت: دولت یازدهم نه قادر بوده تحلیلی ارائه بدهد و نه متری برای اندازه­گیری داشته است. قرار بوده است با متری به نام قانون برنامه چهارم توسعه که در یک وفاق جمعی تائید شده است، با هزینه­کرد 16 میلیون دلار درآمد نفتی، نرخ رشد 8 درصد و نرخ 12 درصد رشد در سرمایه ثابت داشته باشیم. اما امروز وقتی که در سیاست­های برنامه ششم گفته شد باید رشد 8 درصد داشته باشیم، مشخص گردید برای بدست آوردن این رشد، باید 200 میلیون دلار ارز داشته باشیم. یعنی سال 1384 با 16 میلیون دلار کار انجام می­شده است، اما الان حداقل 200 میلیون دلار لازم است.

 وی در مورد عملکرد اقتصادی دولت فعلی گفت: با استمرار راهها و روندهای پیشین، کاری پیش نمی رود. الان کارهای غلط و درست را با هم مخلوط کرده و میانگین آن را انجام می­دهند و اسم آن را گذاشته­اند " استمرار سیاست­های گذشته با شیب کمتر".

این استاد دانشگاه تأکید کرد: توافق هسته­ای جدید موجب شده است 25 تا 30 میلیارد دلار هزینه مبادله را از اقتصاد ایران دور کند و فشار کمتر شود، اما این به معنای دستاورد اقتصادی نیست. در حالی که وعده­ای که موجب انتخاب رئیس جمهور بود،" تغییر" بود، اما هیچ نشانه­ای در خصوص تغییر مشاهده نمی­شود و به نظر من این خیلی قابل توجه است.

وی در ادامه اظهار داشت: از یک جهت این دولت خوش شانس­ترین دولت نسبت به دوره­های دیگر بوده است. چون وقتی با دولت قبلی مقایسه می­شود، کارش بهتر بوده است، اما با توجه به  شعار تغییر، اینچنین نیست که تغییر جدی صورت گرفته باشد. از سوی دیگر در ساختار قدرت ایران، تصور خطای راهبردی که در زمان آقای خاتمی وجود داشت، الان هم وجود دارد. آنها موفقیت آقای خاتمی را موفقیت جمهوری اسلامی نمی­دانستند و هر 9 روز یک بحران به راه می­انداختند. الان هم موفقیت دولت فعلی را موفقیت جمهوری اسلامی نمی­دانند. باید آنها را هوشیار کرد که "بر سر شاخه بن می برند".

وی در بخش پایانی صحبت خود تأکید کرد: ما نیاز به یک بلوغ فکری داریم تا جرأت پیدا کنیم یک تصویر و تحلیل از وضعیت موجود و یک گفتگو در مورد آن داشته باشیم تا یک راه حل مطلوب برای رسیدن به وضع مطلوب داشته باشیم. امسال نیز سال تصمیم گیری میانی برای یک افق بهتر است.

دکتر مومنی در انتها به پرسشهای بعضی از حاضران پاسخ داد. وی در پاسخ به سوالی در مورد عوامل خارجی در به وجود آمدن وضعیت فعلی گفت: سرنوشت ایران در داخل رقم می خورد و عوامل بیرونی می­توانند آن را کند یا تند کنند. اما عنصر اصلی سرنوشت ما در داخل رقم می­خورد. وی با اشاره به مقاله­ای در سایت رویترز گفت: در این مقاله به سرمایه­گذاران خارجی توصیه شده که نگاه خود را معطوف به 3 میلیون نفر ایرانی ابر برخوردار کنند که به دنبال کالاهای لوکس هستند. بنابراین طبیعی است که سرمایه­گذار خارجی هم به دنبال حداکثر سود خود است.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی همچنین در پاسخ به سوالی در مورد توصیه خود به دولت فعلی برای خروج از رکود اظهار داشت: اولویت اصلی دولت باید فعال کردن بخشهایی از اقتصاد باشد که به صورت تعطیل یا نیمه تعطیل درآمده یا دچار ورشکستگی شده است و لذا نباید توجه خود را به پروژه­های جدید معطوف کند. همچنین راهبرد اصلی دولت باید ایجاد شغل باشد نه پرداخت یارانه. علاوه بر این باید هزینه مفت خوری را در اقتصاد ایران بالا برد تا سرمایه­ها به سمت تولید سوق یابد. باید توجه داشت که بحران موجود، فروپاشی طبقه متوسط و فقر گسترده است.