رئیس پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم: سواد تکنولوژی یعنی مجموعه تأملات انتقادی دربارۀ تکنولوژی

به گزارش خبرگزاری مهر، کارگاه سواد تکنولوژی به همت پژوهشکده تاریخ و فلسفۀ علم پژوهشگاه علوم انسانی با حضور اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های سراسر کشور برگزار شد.

در ابتدای این نشست علیرضا منجمی، دبیر علمی کارگاه و رئیس پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم با اشاره به همکاری دو گروه فلسفه علم و فناوری و روش‌شناسی علوم انسانی در برگزاری کارگاه گفت: اعضای هیئت علمی این پژوهشکده فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی، علوم پایه و پزشکی هستند و دکترای تخصصی فلسفه علم و فناوری دارند از این رو بر اساس زمینه‌های تحصیلی و تجربۀ زیسته هر کدام به انواعی از تکنولوژی در پروژه‌های پژوهشی خود توجه بیشتری دارند. حاصل بخشی از پژوهش‌های این پژوهشکده در قالب کتاب تکنولوژی: فرانکنشتاین یا پرومته منتشر شده است.

وی در ادامه کارگاه سواد تکنولوژی را معرفی کرد و توضیح داد: به عنوان شهروندان یک شهر، همه ما فارغ از شغلی که داریم، در طول روز با مجموعه‌ای از تکنولوژی‌ها مواجهیم و اینکه بدانیم چگونه باید از آنها بهره بگیریم و به پیامدهای استفاده از آن بیاندیشیم، بخش مهمی از نحوۀ مواجهۀ ما با تکنولوژی را رقم می‌زند. از این‌رو، تأمل در تکنولوژی، صرفاً کار فیلسوفان تکنولوژی نیست، بلکه کار هر کاربر تکنولوژی است.

منجمی اضافه کرد: سواد تکنولوژی به مجموعه تأملات انتقادی دربارۀ تکنولوژی گفته می‌شود. به چالش کشیدن انگاره‌های بدیهی ما درباره تکنولوژی بخش مهمی از سواد تکنولوژی است که در این کارگاه بدان می‌پردازیم. سواد تکنولوژی (Technology literacy) به دانش پایه‌ای اشاره دارد که هر کدام از ما باید در مواجهه با تکنولوژی از آن برخوردار باشیم. البته سواد تکنولوژی به معنای نحوۀ درست استفاده از ابزارهای تکنولوژیک نیست، بلکه مواجهۀ انتقادی با تکنولوژی است که هر کدام از ما به عنوان شهروند باید به آن مجهز باشیم. آموزۀ اصلی سواد تکنولوژی این است که بدانیم تکنولوژی نه خنثی است و نه صرفاً ابزاری در دست ما که بسته به قصد و اراده‌مان از آن استفاده کنیم، بلکه الزامات و پیامدهایی دارد که هم پیش‌بینی‌ناپذیرند و هم خارج از دسترس ما.

این عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم انسانی افزود: سواد تکنولوژی یعنی ورای آنچه که به عنوان مصنوعات تکنولوژیک همچون موبایل، کامپیوتر و مصنوعاتی از این می‌شناسیم، تکنولوژی‌های نرمی وجود دارند که همچون سیستمی ما را در بر گرفته‌اند بدون آنکه از آنها آگاه باشیم. کوشش ما در این کارگاه برجسته کردن چنین تکنولوژی‌هایی است، مانند برنامه‌های توسعه به مثابه تکنولوژی یا طبی‌سازی به مثابه تکنولوژی.

در ادامه این برنامه علیرضا منصوری، مدیر گروه فلسفه علم پژوهشکده درباره موضوع تفاوت علم و تکنولوژی و نحوۀ تحول تکنولوژی در تمایز با تحول علم سخنرانی کرد و گفت: تکنولوژی‌ها برای برطرف‌کردن نیازهای ما ساخته می‌شوند و معمولاً بر مبنای کارآمدی در رفع این نیازها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. این امر باعث می‌شود که تکنولوژی‌ها برخلاف علم یا قوانین علمی که معمولاً جهان‌شمول هستند، محلی و تابع نیازهای موقعیت‌ها و شرایط انسانی باشند. رشد تکنولوژی در جهت نیازهای جدید است و نیازهای جدید محصول موقعیت‌های جدید است. تکنولوژی در زیست‌بوم انسانی تغییراتی به وجود می‌آورد و این تغییرات نیازهای جدیدی ایجاد می‌کند و این امر موجب می‌شود که رشد تکنولوژی بسیار سریع‌تر از رشد علم باشد.

این دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی افزود: در این بحث همچنین هستی‌شناسی مصنوعات تکنولوژی مورد بحث قرار گرفت و بر مؤلفۀ قصدی intentional مصنوعات تکنیکی تأکید شد. مصنوعات تکنولوژیک (تکنیکی)در کنار مؤلفۀ مادی و مؤلفۀ طراحی تأکید شد. ارایۀ یک نظریۀ مناسب برای هستی‌شناسیِ مصنوعات تکنولوژیک برای سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری در تمام مراحل ابداع و اصلاح و انتقال و استفاده از مصنوعات اهمیت دارد. خصوصاً مسائلی مانند مالکیت معنوی و مسائل حقوقی در ارتباط وثیق با ارایۀ یک هستی‌شناسی مناسب از تکنولوژی است. این هستی‌شناسی همچنین تأثیرپذیری و تأثیرگذاری مصنوعات در زیست‌بوم یا محیطی که استفاده یا طراحی می‌شوند، نشان می‌دهند.

وی در پایان با تاکید بر اهمیت نقد و اصلاح مداوم تکنولوژی‌ها تصریح کرد: نقش علم و خصوصاً علوم انسانی در شناسایی ابعاد خطر و محدودیت‌های انسانی نقش مهمی دارند. شناخت بیماری‌های روانی یا معضلات جامعه‌شناختی می‌تواند در شناخت ابعاد روانی و اجتماعی خطرات تکنولوژی مورد استفاده قرار گیرد و الهام‌بخش اصلاح آن‌ها شوند. این موارد نشان می‌دهد که برای طرح این گونه نقدها تا چه اندازه وجود یک بستر دموکراتیک برای بیان نظرات اهمیت دارد. اصلاح تکنولوژی از طریق مهندسی تدریجی اجتماعی Social piecemeal engineering به صورت اصلاح تدریجی و در بستری دموکراتیک صورت گیرد تا در حد امکان از نتایج ناخواسته جلوگیری شود.

موحد ابطحی، استادیار گروه روش‌شناسی علوم انسانی سخنران بعدی این مراسم بود که بحث خود را در امتداد نگاه واقع گرایی انتقادی به علم و تکنولوژی که در بحث دکتر منصوری مطرح شده بود مطرح کرد.

موحد ابطحی گفت: در جریان سنت نویسی در کشور بیشتر آن نگاه ابزاری به تکنولوژی مد نظر است به این معنا که تصور می‌شود اگر سندی به لحاظ ظاهری مشابه اسناد موجود در کشورهای توسعه تولید کردیم، به فناوری سند نویسی دست یافته‌ایم، این در حالی است که فناوری دو لایه عمیق‌تر هم دارد. یکی نظام علمی و قواعد حاکم بر مناسبات اجتماعی و دیگری شبکه نگرشها و نیازهای اجتماعی است که در این دو سطح تفاوت‌ها با فناوری واقعی یک سند زیاد می‌شود.

وی همچنین به این نکته اشاره کرد که در فرایند سند نویسی باید به واقعیت‌هایی که علم در اختیار ما قرار می‌دهد توجه داشت؛ برای مثال هر چند ساخت ماشینی که بدون انرژی دائماً کار کند، خیلی جذاب است، اما علم فیزیک به ما می‌گوید چنین چیزی شدنی نیست و نباید منابع مالی و انسانی را صرف چنین کاری کرد .

استادیار گروه روش‌شناسی علوم انسانی در پایان گفت: یک فناوری برای این که کارآمد باشد باید در شبکه معنایی کنشگران و کاربران و مرتبطان با آن جایی داشته باشد، حال آن که در اکثر موارد مردم و حتی کارشناسان و مسئولان نسبت به اسناد بالادستی کشور چندان التفاطی ندارند. توان علی یک فناوری همانند سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت می‌تواند در جهاتی غیر و حتی صد درصد خلاف آنچه مد نظر سازندگان این فناوری بوده است به کار رود و از این جهت باید این سند و نحوه عملیاتی شدن آن در عرصه عمومی نقد گردد تا بتوان انتظار داشت اهداف آن تحقق یابد.

سپس مقدم‌حیدری مدیر گروه روش‌شناسی علوم انسانی سخنرانی کرد. از نظر وی تکنولوژی به منزله سیستم اجتماعی تکنیکی، سیستمی مرکب از سخت افزار و انسان است که برای انجام دادن وظایفی به کار گرفته می‌شود که انسان‌ها بدون کمک چنین سیستم‌هایی برای بسط و گسترش قابلیت‌های بشری نمی‌توانند انجام دهند. این سیستم شامل عناصر تکنیکی، عناصر انسانی، اجتماعی، علمی و منابع طبیعی است.

وی گفت: معماری سراسربین نوعی تکنولوژی به معنای یک سیستم اجتماعی تکنیکی است که شیوه حکومت بر جامعه را در دنیای مدرن تغییر داد و سبب شکل گیری جامعه انظباطی و کنترلی معاصر شد.

این دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی، افزود: معماری سراسربین ماشینی است که جرمی بنتام فیلسوف حقوق قرن هیجدهم آن را طراحی کرد. طرح این بنا مشتمل بود بر ساختمانی حلقوی در پیرامون و برجی در مرکز. مراقبینی که در برج قرار می‌گرفتند می‌توانستند تمام اعمال ورفتار زندانیان را رصد کنند و تحت نظارت و مراقبت قرار دهند. فوکو معتقد است که این معماری به ظاهر ساده سبب تغییری بنیادین در شیوه حکومت بر افراد و به انقیاد کشیدن آنها شد و جامعه انضباطی عصر حاضر را بوجود آورد.

آخرین سخنران این کارگاه علیرضا منجمی بود که سخنرانی خود را با عنوان طبی‌سازی به مثابه تکنولوژی (Medicalization as technology) ارائه کرد.

وی گفت: آموزۀ اصلی طبی‌سازی این است که پزشکی علمی در حال گسترش و دست‌اندازی به حوزه‌های جدید زندگی انسان از طریق بازتعریف یا بازسازی آن در قالب امور پزشکی ازجمله بیماری، تشخیص و درمان است. به‌بیان‌دیگر، عقلانیت پزشکی در حوزه‌هایی که تا پیش‌ازاین قلمرو پزشکی نبوده است وارد می‌شود و مرجعیت می‌یابد. در این تعریف، چند مقومۀ اصلی را می‌توان بازشناخت که برای تحلیل مفهومی طبی‌سازی لازم می‌نماید؛ اول آنکه ما با گسترش و فربه‌شدن پزشکی مواجه هستیم. دوم آنکه این گسترش نه درون مرزهای پزشکی، بلکه فراتر از آن صورت می‌گیرد؛ و آخر آنکه تمایزی میان امور پزشکی و غیرپزشکی وجود دارد.

این دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی افزود: درمجموع می‌توان گفت که طبی‌سازی اساساً مفهومی انتقادی تلقی می‌شود که مراد آن، طبی‌سازیِ نامناسب یا بیش‌طبی‌سازی است. طبی‌سازی به مثابه تکنولوژی برجسته که پزشکی به‌مثابة هنر شفابخش به‌سرعت در حال تغییر و تبدیل‌شدن به علوم مهندسی است و سلامت همچون بینی زیبا، شکم کوچک، حافظۀ قوی و مثال‌هایی از این دست هم به محصولی این فرآیند مهندسی تبدیل شده است. او در پایان گفت صورتبندی طبی‌سازی به مثابه تکنولوژی امکان مواجهۀ انتقادی با آن و افتراق طبی سازی روا و ناروا را فراهم می‌کند.